हिंदू मान्यतेनुसार अमरनाथ यात्रा ही सर्वात कठीण यात्रा मानली जाते. असे म्हणतात की ज्याने अमरनाथची यात्रा केली त्याचे जीवन सफल होते. जम्मू आणि काश्मीरमध्ये स्थित अमरनाथ गुहा हे जगभरातील भगवान शिवाच्या प्रमुख तीर्थक्षेत्रांपैकी एक आहे. त्याचा विश्वास इतका आहे की दरवर्षी लाखो लोक आव्हानांना तोंड देत हा प्रवास पूर्ण करतात. हा 48 दिवसांचा प्रवास दरवर्षी जुलैमध्ये सुरू होतो. येथील मुख्य आकर्षण म्हणजे अमरनाथ गुहा. अमरनाथ गुहा श्रीनगरपासून 141 किमी अंतरावर 3888 मीटर उंचीवर आहे. गुहेची लांबी 19 मीटर आणि रुंदी 16 मीटर आहे. वर्षभर ही गुहा प्रचंड बर्फामुळे झाकलेली राहते. उन्हाळ्यात हा बर्फ वितळायला लागल्यावर काही काळ भाविकांसाठी खुला केला जातो. तसे अमरनाथला तीर्थक्षेत्र देखील म्हटले जाते, कारण येथेच भगवान शिवने आपली दिव्य पत्नी पार्वतीला जीवन आणि अनंतकाळचे रहस्य सांगितले.
अमरनाथ शिवलिंगाची कथा – शिवलिंगाची कथा भगवान शिव आणि माता पार्वतींशी संबंधित आहे. विशेष म्हणजे हे शिवलिंग बर्फापासून नैसर्गिकरित्या तयार झाले आहे. असे म्हणतात की या गुहेत ठिकठिकाणी पाण्याचे थेंब टपकतात, त्यामुळे शिवलिंग नैसर्गिकरित्या तयार होते. येथे दरवर्षी नैसर्गिक बर्फापासून सुमारे 10 फूट उंच शिवलिंग तयार होते. ज्याला हिमानी शिवलिंग असेही म्हणतात. धार्मिक मान्यतेनुसार चंद्राचा आकार वाढला किंवा कमी झाला की शिवलिंगाचा आकार कमी आणि वाढतो. इथे बनवलेले शिवलिंग घन बर्फाचे आहे, तर गुहेच्या आत असलेला बर्फ कच्चा आहे, जो स्पर्श करताच वितळतो. आषाढ पौर्णिमा ते रक्षाबंधनापर्यंत लाखो प्रवासी हिमलिंग दर्शनासाठी येथे येतात.
अमरनाथ गुहा कोण शोधली - पौराणिक कथेनुसार अमरनाथ गुहेचा शोध भृगु मुनींनी लावला होता. असे म्हटले जाते की फार पूर्वी काश्मीर खोरे पाण्यात बुडाले होते. मग कश्यप मुनींनी नद्यांच्या मालिकेतून ते पाण्याबाहेर काढले. त्यानंतर भृगु मुनी हे अमरनाथ गुहेला भेट देणारे पहिले व्यक्ती होते.
अमरनाथ यात्रेच्या गुहेतील दोन कबुतरांची कहाणी - धार्मिक पौराणिक कथेनुसार, गुहेत उपस्थित असलेल्या दोन कबुतरांची कथा देखील भगवान शिव आणि माता पार्वती यांच्याशी संबंधित आहे. असे म्हणतात की एकदा देवी पार्वतीने भगवान शंकरांना त्यांच्या अमरत्वाचे रहस्य विचारले. ही कथा कोणाला ऐकू नये म्हणून भगवान शिव त्यांना या गुहेत घेऊन गेले. कारण ज्याने ही कथा ऐकली असेल तो नक्कीच अमर झाला असता. पुराणानुसार येथे शिवाने पार्वतीला आपल्या कठोर अभ्यासाची कथा सांगितली, ज्याला अमरत्व म्हणतात. कथा ऐकत ऐकत पार्वती झोपी गेली, पण शिवाला ते कळले नाही. ते आपली गोष्ट सांगत राहिले. त्यावेळी तेथे दोन कबूतर उपस्थित होते, जे त्यांची कथा ऐकत होते आणि मध्येच आवाज करत होते, त्यामुळे शिवाला वाटले की पार्वती कथा ऐकत असताना आवाज काढत आहे. नंतर त्यांनी पार्वती गाढ झोपेत असल्याचे पाहिले, पण त्यांची कथा ऐकून दोन कबूतर अमर झाले. या गोष्टीवर भगवान शिव खूप क्रोधित झाले आणि त्यांना मारण्याचा विचार केला. तेव्हा कबुतरांनी भगवान शंकरांना सांगितले की, तुम्हाला हवे असल्यास आम्हाला मारून टाका, पण यामुळे तुमची अमरत्वाची कहाणी खोटी ठरेल. त्यानंतर भगवान शंकरांनी त्यांना क्षमा केले आणि पार्वतीचे प्रतीक म्हणून या ठिकाणी सदैव निवास कराल असे वरदान दिले. तेव्हापासून गुहेतील दोन कबुतरांची आख्यायिका लोकप्रिय झाली. ही कबुतरं अजूनही इथे दिसतात का असा प्रश्न लोकांना पडला असला तरी या गुहेत अनेक कबुतरांचा कळप पाहायला मिळतो, पण कोणत्या कबूतराने अमर कथा ऐकली असेल याचा अंदाज लावणे अशक्य आहे.
अमरनाथ यात्रेपूर्वी या महत्त्वाच्या वैद्यकीय चाचण्या करा- अमरनाथ यात्रेपूर्वी डॉक्टरांनी काही आवश्यक वैद्यकीय चाचण्या करण्याची शिफारस केली आहे, जेणेकरून प्रवासादरम्यान प्रवाशांना कोणतीही अडचण येऊ नये. ज्यामध्ये रक्ताचे विकार, सांधेदुखी, उच्च रक्तदाब, दमा, गर्भधारणा, मधुमेह, अपस्मार, नर्व्हस ब्रेकडाऊन हे प्रमुख आहेत. याशिवाय प्रवाशांना ते धूम्रपान करणारे आहेत की नाही हे सांगावे लागेल. त्यांच्या कानातून स्त्राव होतो का? याशिवाय, जर तुम्हाला कोणतीही ऍलर्जी असेल तर तुम्हाला त्याची चाचणी देखील करावी लागेल.
अमरनाथला कसे पोहोचायचे - अमरनाथ यात्रेला जाण्यासाठी दोन मुख्य मार्ग आहेत. पहिला पहलगाम आणि दुसरा बालटाल. पहलगाम हे अमरनाथ यात्रेचे बेस कॅम्प आहे, तेथून प्रवासी अमरनाथ गुहेकडे जाण्यास सुरुवात करतात. जर तुम्ही रस्त्याने जात असाल तर त्यासाठी तुम्हाला आधी जम्मूला जावे लागेल, त्यानंतर जम्मू ते श्रीनगर असा प्रवास करावा लागेल. येथून तुम्ही पहलगाम किंवा बालटालच्या कोणत्याही ठिकाणाहून तुमचा प्रवास सुरू करू शकता. येथून अमरनाथ गुहेचे अंतर सुमारे 91 किमी ते 92 किमी आहे. जर तुम्हाला बसने अमरनाथला पोहोचायचे असेल, तर अमरनाथसाठी दिल्ली ते रायगलूर बस सेवा 24 तास उपलब्ध आहे.
आता अमरनाथ यात्रेच्या मार्गाबद्दल बोलूया. तर आम्ही तुम्हाला सांगतो की बालटाल मार्गापासून अमरनाथ गुहेचे अंतर फक्त 14 किमी आहे. पण हा मार्ग बर्‍यापैकी अवघड आहे कारण इथे पायर्‍या उभ्या आहेत, त्यामुळे ही वाट निवडणे जरा अवघड आहे. दुसरीकडे, जर तुम्ही पहलगाम मार्गाने गेलात, तर येथून अमरनाथ गुहेपर्यंत पोहोचण्यासाठी तीन दिवस लागतील. येथून गुहेचे अंतर सुमारे 48-50 किमी आहे. पण अमरनाथ यात्रेचा हा खूप जुना मार्ग आहे आणि या मार्गाने गुहेपर्यंत जाणे खूप सोपे आहे.
नोंदणीसाठी महत्त्वाच्या गोष्टी – अमरनाथ यात्रेसाठी नोंदणी आणि प्रवास परवाना प्रथम येणाऱ्यास प्राधान्य या तत्त्वावर उपलब्ध आहे. एका प्रवासी परवान्यासह फक्त एक प्रवासी प्रवास करू शकतो. प्रत्येक नोंदणी शाखेला प्रवाशांची नोंदणी करण्यासाठी ठराविक दिवस आणि मार्ग दिलेला असतो. नोंदणी शाखा ठरवते की प्रत्येक मार्गावरील प्रवाशांची संख्या कोट्यापेक्षा जास्त नसावी. प्रत्येक प्रवाशाला प्रवासासाठी प्रवास परवाना मिळण्यासोबत आरोग्य प्रमाणपत्र सादर करणे आवश्यक असेल. नोंदणी आणि आरोग्य प्रमाणपत्रासाठीचे फॉर्म SASB द्वारे ऑनलाइन उपलब्ध केले जातात. प्रवासी परवान्यासाठी अर्ज करताना प्रवाशांनी आरोग्य प्रमाणपत्र, चार पासपोर्ट आकाराचे फोटो सोबत ठेवणे आवश्यक आहे.
अमरनाथ यात्रेसाठी दररोज वेगळ्या रंगाची परवानगी - येथे नोंदणी अधिकारी बालटाल आणि पहलगामसाठी वेगवेगळ्या रंगाचे प्रवासी परवाने देतात. या परवानग्यांचा रंगही प्रत्येक दिवसासाठी वेगळा असतो.
पहलगाम मार्गासाठी यात्रेच्या परमिटचे रंग - सोमवारी लॅव्हेंडर, मंगळवारी पिंक लेस, बुधवारी बॅज, गुरुवारी पीच, शुक्रवारी लेमन शिफॉन, शनिवारी निळा आणि रविवारी हनी ड्यू. तर बालटाल मार्गासाठी सोमवारी लेमन शिफॉन, मंगळवारी निळा, बुधवारी हनी ड्यू, गुरुवारी लॅव्हेंडर, शुक्रवारी पिंक लेस, शनिवारी बॅज आणि रविवारी पीच प्रवाशांसाठी उपलब्ध आहेत.
अमरनाथ यात्रेला जाण्यापूर्वी करा करावे आणि काय नाही- तुम्ही यात्रेला जाण्यापूर्वी प्रवास किती सुरळीत आणि सोपा करू शकता हे लक्षात ठेवा. कारण हा प्रवास पूर्ण करणं अवघड असतं. 13 वर्षांखालील मुले आणि 75 वर्षांपेक्षा जास्त वयाच्या वृद्ध व्यक्तींना प्रवास करण्याची परवानगी नाही. या प्रवासात सहा महिन्यांपेक्षा जास्त गर्भवती महिलांनाही जाण्यास मनाई आहे. तसे, आपण यात्रेसाठी आपल्याबरोबर काही खाणे आणि पेय घ्यावे. पण तरीही इथे प्रवाशांसाठी लंगरची व्यवस्था आहे, तिथे जेवण मोफत मिळते.
इथले हवामान बऱ्यापैकी थंड आहे. अशा परिस्थितीत तुमच्यासोबत उबदार कपडे, फुल स्लीव्ह स्वेटशर्ट, स्वेटर, विंड स्टॉपर, रेनकोट, मंकी कॅप, उबदार मोजे आणि टॉर्च तुमच्या सामानासोबत पॅक करा. पायात चप्पल घालणे हा उत्तम पर्याय आहे, यामुळे तुमचा लांबचा प्रवास सुरळीत होईल.
प्रवाशांना प्रवासादरम्यान वॉटरप्रूफ शूज घालण्याचा सल्ला देण्यात आला आहे. कारण हे शूज प्लास्टिक आणि रबरपासून बनलेले असतात. जे बर्फ आणि पाण्यात परिधान करून चालणे खूप सोपे आहे.
2014 पासून अमरनाथ यात्रेकरूंना वैद्यकीय तपासणी करणे बंधनकारक करण्यात आले आहे. वैद्यकीय प्रमाणपत्र दिल्याशिवाय यात्रेत सहभागी होता येणार नाही. हेलिकॉप्टरच्या प्रवासासाठीही तुम्हाला आरोग्य प्रमाणपत्र दाखवावे लागेल. लक्षात ठेवा की हे वैद्यकीय प्रमाणपत्र अमरनाथ श्राइन बोर्डाच्या डॉक्टरांनी लिहून दिले आहे.
गुहेच्या आत कोणत्याही प्रकारचे छायाचित्रण करण्यास मनाई आहे. असे केल्यास दंडही भरावा लागतो. त्यामुळे अमरनाथ यात्रेसाठी दरवर्षी भारतीय लष्कराने जारी केलेली मार्गदर्शक तत्त्वे वाचा.
लिप क्रीम, कोल्ड क्रीम, टॉर्च, टॉयलेट पेपर, पाण्याची बाटली, प्रथमोपचार किट, ट्रेकिंग स्टिक सोबत ठेवा.
प्रवास करण्यापूर्वी ओळखपत्र, वाहन चालविण्याचा परवाना आणि प्रवास परवाना सोबत ठेवा.
प्री-पेड सिम कार्ड इतर राज्यांमध्ये काम करत नसल्यामुळे, प्रवासी बालटाल आणि नुनवान बेस कॅम्पमधून सक्रिय सिम कार्ड खरेदी करू शकतात.
महिलांना साडीऐवजी सलवार-सूट, पॅंट-शर्ट किंवा ट्रॅक सूट घालण्याचा सल्ला दिला जातो.
रिकाम्या पोटी अजिबात प्रवास करू नका. जर तुम्ही असे केले तर तुम्ही एखाद्या गंभीर समस्येला बळी पडू शकता.
पॉलिथिन मटेरिअलपासून बनवलेले काहीही सोबत आणू नका. जम्मू-काश्मीरच्या कायद्यानुसार त्यांच्या वापरावर बंदी आहे.
गुहेत नाणी, चुनरी, तांब्याची भांडी घेऊन जाण्यास मनाई आहे.
