शिवभारत अध्याय बारावा

अथ कोकवियोगार्तिहरेबंधूकभास्वरे ।

पूर्वपर्वतश्रृंगाग्रमारुरुक्षतिभास्करे ॥१॥

प्रभातसंध्यारागेण रंजिते गगनांगने ।

तमस्तमीचरमुखप्रमुक्ते ककुभांगणे ॥२॥

दरांदोलितपंपांभः कणसंपर्कशीतले ।

फुल्लदंभोरुहामोदमधुरे वाति मारुते ॥३॥

दिलावरो मसूदश्च सरजा याकुतोऽम्बरः ।

आदवन्याधिनाथश्च तथा कर्णपुराधिपः ॥४॥

फरादः कैरतश्चोभौ तथा याकुतसारभिः ।

आजमो बहुलोलश्च मानी मलिकराहनः ॥५॥

राघवो मंबतनयो वेदजिद्भास्करात्मजः ।

सुतो हैबतराजस्य बल्लाळश्च महाबलः ॥६॥

त्रयोऽप्येतेऽग्रजन्मानः सैनिकाग्र्याः सुदुर्मदाः ।

प्रवारौ सिद्धभंबाह्वौ मंबो भृशबलस्तथा ॥७॥

अन्येऽप्यनीकपतयः तत्तदन्वयसंभवाः ।

तदा युद्धमदावेशवशात्मानो महायुधाः ॥८॥

कम्पयन्त इवाकाशं पताकापटमण्डलैः ।

क्षोदयन्त इव क्षोणीं चलैर्हयखुरांचलैः ॥९॥

दिधक्षन्त इवाशेषां त्रिलोकीं तेजसां चयैः ।

प्राकारमिव कुर्वन्तः परित प्रबलैर्बलैः ॥१०॥

पावका इव दीव्यन्तः कृतान्त इव निर्भयाः ।

शिबिरं शाहराजस्य रुरुधुर्मुस्तुफाज्ञया ॥११॥

असन्नाहितमातंगमपल्याणितसैन्धवम् ।

असज्जयोधसंदोहमसुप्तोत्थितनायकम् ॥१२॥

यामिनीजागरोद्दामक्लमनिद्राणयामिकम् ।

शिबिरं तत्तदातंक वशाद्वैहस्त्यमाददे ॥१३॥

परिवेषेण महता बिंबमंशुमतो यथा ।

शुशुभे प्रतिसैन्येन शाहस्य शिबिरं तथा ॥१४॥

सर्वतस्तस्य सैन्यस्य सागरस्येव गर्जतः ।

पार्ष्णिग्राहः स्वयमभून्मुस्तुफो वाहिनीश्वरः ॥१५॥

अथ खंडजिता चांबुजिता मानजिता तथा ।

सहितो बन्धुभिश्चान्यैः सैनिकैश्च समन्ततः ॥१६॥

चन्द्रहासधरैश्चापधरैः प्रासधरैरपि ।

अग्नियंत्रधरैश्चक्रधरैश्च पुरुषैर्वृतः ॥१७॥

घोरकर्मा घोरफटो बाजराजो महाभुजः ।

वाडवो जसवन्तश्च वाडवाग्निरिवापरः ॥१८॥

मल्लजिन्नरपालश्च प्रवारकुळदीपकः ।

ख्यातश्च तळजिन्नाम नृपो भृशबलान्वयः ॥१९॥

अध्यासितसगर्वार्वखुरक्षुष्णवसुन्धराः ।

विविशुः शाहशिबिरं सर्वेऽमी वलिनां वराः ॥२०॥

ते तदातीव गर्जन्तो जिगीषन्तो महामदाः ।

सुप्तं प्रबोधयामासुः शाहं सिंहमिव द्विपाः ॥२१॥

शाहः प्रबुद्धमात्ररतु निशम्यागमनं द्विषाम् ।

सज्जमानः शशासोच्चैः सज्जध्वमिति सैनिकान् ॥२२॥

अश्वोऽश्वोऽसिरसिःप्रासः प्रास इत्यादयस्तदा ।

आरवाः समजायन्त शिबिरे शाहभूभृतः ॥२३॥

अथ शाहे महाबाहौ सज्जमाने महौजसि ।

अदसीये महासैन्येऽप्याकस्मिकभयस्पृशि ॥२४॥

कण्ठरिव इवाकुण्ठगतिः संयति संयति ।

खण्डपाटल एवैको ययौ घोरफटान् प्रति ॥२५॥

आमुक्तकवचः श्रीमानभेद्यफलकोध्दुरः ।

कृतहस्तः कुन्तधरः कृपाणि कर्मकोविदः ॥२६॥

स तूर्णं तुरगारूढो रणांगणमगाद्यदा ।

सिंहनादं नदन्ति स्म वाजराजादयस्तदा ॥२७॥

ततो घोरफटानीकपतयोऽतिरयोध्दताः ।

तं पाटलं कुलोत्तंसं रुषा रुरुधिरेऽभितः ॥२८॥

स तदाभ्रंलिहं भल्लं भ्रामयामास भासुरः ।

कारयामास चाश्वेन मंडलानि सहस्रशः ॥२९॥

तद्भ्रामितस्य भल्लस्य परिभ्रांतां नभोऽन्तरा ।

दिनेशमन्डलाकारा दिदीपे द्युतिमण्डली ॥३०॥

तैस्तैः प्रहरणैस्तत्र प्रहरन्तो महायुधाः ।

खण्डशः खण्डशः क्रोधात् तेन भल्लभृता कृताः ॥३१॥

कुप्यता पविहस्तेन पर्वता इव पातिताः ।

प्रतिप्रतीकं त्रुट्यन्तः पेतुरुर्ब्यामनेकशः ॥३२॥

रोषदष्टाधरैर्द्धीरैरायोधनपरैः परैः ।

प्रसभं प्रहृतोप्येष पौरुषं स्वमदर्शयत् ॥३३॥

स ततः स्वेन भल्लेन निशितेनायतेन च ।

जहार कस्यचित्तस्य शिरोऽद्रिशिखिरोपमम् ॥३४॥

तथैव कस्यचिद्वक्षः शिलातलमिवायतम् ।

अभेद्यमपि संरंभात् बिभेद बलिनां वरः ॥३५॥

सभल्लफलकाघात पतिताश्वस्य कस्यचित् ।

कुंभि कुंभोपमं सद्यः स्कंधकूटमपातयत् ॥३६॥

कस्यचिच्चरणद्वंद्वं वलग्नं चापि कस्यचित् ।

कस्यचित् कंठनालंच चिच्छेद किल खंडजित् ॥३७॥

उत्पत्योप्तत्य भल्लेन पातायन् परितः परान् ।

एकोपि पाटलः प्राप तत्र चित्रमनेकताम् ॥३८॥

अभियातारि संघात शातहेति शताहतः ।

स भिन्नवारबाणोरिवारणान् प्रत्यवारयत् ॥३९॥

सविपक्षविनिर्मुक्तविशिखक्षतविग्रहः ।

शुशुभे लोहितार्द्रांगो लोहितांग इव ग्रहः ॥४०॥

युध्यतः पाटलस्यास्य दृष्ट्वा पाटवमद्भुतम् ।

क्ष्वेडितास्फोटितं चक्रुर्बाजराजादयो भटाः ॥४१॥

परमानजिता मानजिता भल्लभृता युधि ।

भिन्नभल्लस्य जग्राह करे क्रूरां कृपाणिकाम् ॥४२॥

कृतहस्तं खङ्गहस्तं ततस्तं प्रेक्ष्यसस्मितः ।

बाजराजो महाबाहुराजुहाव महाहवे ॥४३॥

कालदंडकरालेन करवालेन पाटलः ।

तदा प्रहारमकरोत् बालराजस्य वक्षसि ॥४४॥

तेनाघातेन महता प्रहतायतवक्षसि ।

बाजराजे महाबाहौ मोहमुद्रामुपेयुषि ॥४५॥

अंबुजित् परिघं घोरं मानजिन्मुद्गरं तथा ।

मल्लजिच्च सितां शक्तिं शिखां शेखावतीमिव ॥४६॥

बलजित् भल्लमतुलं जसवन्तश्च सायकम् ।

खंडजिच्च प्रचिक्षेप खङ्गं खंडजितं प्रति ॥४७॥

स भीमेन समस्तानि समस्तानि समंततः ।

आपतंत्यायुधीयानामायुधानि समंततः ॥४८॥

द्विधा चक्रेऽसिना स्वेन कानिचिच्च त्रिधा त्रिधा ।

कानिचित् पंचधा चापि नवधा दशधा तथा ॥४९॥

बाजराजः क्षणं मूर्छां क्षणं सर्वविलक्षणम् ।

अनुभूय स्वयं भूयः प्रत्ययुध्यत पाटलम् ॥५०॥

अथ स्वया प्रतिभया परप्रतिभयाकृतिम् ।

बाजराजो गदामुर्वीं पातयामास पाटले ॥५१॥

क्रूरया कार्तिकेयस्य शक्त्येव क्रौंचपर्वते ।

बाजराजस्य गदया तया भित्वा निपातिते ॥५२॥

त्रिदशस्यंदनारूढे सुभटे खंडपाटले ।

हन्यमानेन सैन्येन स्वसैन्ये चाति - विव्हले ॥५३॥

हतसंबध्दशीर्षण्यस्रस्तोष्णीषपटांचलः ।

चर्मवान् वर्मवानुच्चः शरासनवतां वरः ॥५४॥

कुन्तयोधी मंडलाग्रमंडलीकारपारगः ।

शाहराजो महाबाहुर्महाराजो महाहवः ॥५५॥

अधिरुह्य महावाहमंबुवाहमिवांबुदः ।

सपदि प्रतिजग्राह बाजराजं जिघांसया ॥५६॥

आभीरराजो दशजिद्दशदिग्जकारकः ।

योगजिच्च धनुःकाण्डधरो भाण्डकरान्वयः ॥५७॥

गुंजावटकरः सन्तो मेघजिट्टक्कुरस्तथा ।

भ्राता त्र्यंबकराजश्च दत्तराजश्च दर्पितः ॥५८॥

अन्ये‍ऽप्यनीकपतयः शाहराजं समंततः ।

जुगुपुः शतशस्तत्र पृष्ठगोपाश्च भूरिशः ॥५९॥

तमथाकृष्टकोदंडटंकारोट्टंकितांबरम् ।

वीरं कण्ठीरवग्रीवं वृषस्कंन्धं महौजसम् ॥६०॥

दत्तत्र्यंबकराजाभ्यां भ्रातृभ्यां परिवारितम् ।

सैनिकैः स्वैः परिवृत्तं सुरैरिव शतक्रतुम् ॥६१॥

मरुता प्रतिकूलेन सपदि प्रतिवारितम् ।

ददृशुश्शाहनृपतिं बाजराजादयो नृपाः ॥६२॥

शाहराजोभ्यभिप्रेक्ष्य प्रतिपक्षानुदायुधान् ।

नादयन् मेहिनीं द्यां च सिंहनादमनीनदत् ॥६३॥

शाहस्य तेन नादेन पूरिताः ककुभोऽभवन् ।

प्रतिदध्या न चांभोधिः सपदि क्षुभितोऽभवत् ॥६४॥

न सेहे बाजराजेन शाहराजस्य गर्जितम् ।

प्रमत्तेन द्विपेनेव प्रमत्तद्विपबृंहितम् ॥६५॥

अथ घोरपटैर्घोरवज्रनिर्घोषघोषिभिः ।

अभ्येत्य ज्ञापितस्वस्वनामभिः प्रौढधामभिः ॥६६॥

चारुचर्मभिरामुक्तवर्मभिः कृतकर्मभिः ।

परिवव्रेतरां शाहस्तोयदैरिव चंद्रमाः ॥६७॥

तदा त्र्यंबकदत्ताह्वौ राजानौ दशजित्तथा ।

मेघजिच्चमहाबाहुर्महासेनसमप्रभः ॥६८॥

योगजिच्च तथान्येऽपि गुंजावटकरादयः ।

प्रत्यगृह्णन् प्रतिभटान् शाहराजपरीप्सया ॥६९॥

ततख्यंबकराजेन चापहस्तेन मानजित् ।

खलखंडजिता दत्तराजेनापि च खंडजित् ॥७०॥

प्रतिमल्लजिता योगजिता च सहमल्लजित् ।

तथा मेघजिता मेघनादसाम्यभृतांबुजित् ॥७१॥

युयुधे शाहराजेन बाजराजः पराक्रमी ।

अन्ये चान्यैश्च बहवो बहुभिर्दीर्घबाहुभिः ॥७२॥

टंकार्य चापमन्योन्यं जीगीषंतो मदोत्कटाः ।

रणरंगे नटंति स्म वटा इव महाभटाः ॥७३॥

पत्तिभिः पत्तयस्तत्र सप्तिभिस्सप्तयस्तथा ।

द्विपैर्द्विपाश्च बहवः ससंजुर्विजिगीषया ॥७४॥

शक्तिभिश्शक्तयो गाढमुष्टिभिर्गाढमुष्टयः ।

परिघाः परिघैर्घोरैर्मुद्गरैर्मुद्गरास्तथा ॥७५॥

पट्टिशाः पट्टिशैस्तीव्रैस्तोमरैरपितोमराः ।

गदाभिश्च गदाश्चक्रैंश्चक्राणि च सहस्रशः ॥७६॥

सायकाः सायकैस्तीक्ष्णैः कटारैश्च कटारकाः ।

तमानीमभ्यहन्यंत भल्लैर्भल्लाश्च भूरिशः ॥७७॥

शिरांसि सशिरस्त्राणि सतनुत्राण्युरांसि च ।

पाणयस्सतलत्राश्च सकेयूराश्च बाहवः ॥७८॥

सपताको ध्वजश्चापि सशरं च शरासनम् ।

हयश्च सहयारोहः करी च सनियंतृकः ॥७९॥

इमानि द्विषदुन्मुक्तशस्त्रच्छिन्नान्यनेकशः ।

तदानीमपतन् भूमौ पक्षयोरुभयोरपि ॥८०॥

शरासनानि कर्षंतः सांगुलीयकपाणयः ।

पृथुस्कंधाः कबंधाश्च प्रत्यधावन्नितस्ततः ॥८१॥

यस्य येन शिरश्र्छिन्नं यद्यदंगमपात्यत ।

तस्य तत्तत्तदोत्पत्य बत तं प्रत्यधावत ॥८२॥

अथाश्वेभ्यः करिभ्यश्च नरेभ्यश्च शितैश्शरैः ।

कर्त्यमानशरीरेभ्यः प्रवृत्ते रुधिरह्रदे ॥८३॥

मज्जामांसवसामेदोमेदुरे मेदिनीतले ।

नटंतीभिः पिशाचीभिः प्रहृष्टे डाकिनीकुले ॥८४॥

तत्तत्पताकिनीपालकपालकृतकुंडले ।

भैरवीभिस्समं भूरिमत्ते भैरवमंडले ॥८५॥

चंडदीधितिभिर्वीरमुंडमालामनोहरे ।

भूतैस्समुदिते चातिमुदिते चंद्रशेखरे ॥८६॥

राज्ञा खंडजिता तत्र दत्तराजे विहस्तिते ।

बत त्र्यंबकराजे च राज्ञा मानजिता जिते ॥८७॥

तद्वदंबुजिदुन्मुक्त हेतिपातपराहते ।

भीते मेघजिति द्वी(?)ते दशजित्यपि विद्रुते ॥८८॥

अन्यस्मिन्नपि सैन्ये स्वे हीयमाने भयाकूले ।

कुंभोद्भवेन मुनिना पीयमान इवार्णवे ॥८९॥

तथा मल्लजितः काम्डकुलैर्भांडकरेर्दिते ।

शाहराजश्शितैर्बाणैर्बाजराजमवाकिरत् ॥९०॥

बाजराजस्तु विक्रांतस्तैर्नितांतशितैश्शरैः ।

शीर्यमाणशरीरोपि न मुमोह महोर्मिभिः ॥९१॥

ततस्स तत्र संप्रेक्ष्य प्रस्फुरद्वर्म सांतरम् ।

ताडयामास भल्लेन शाहराजभुजांतरम् ॥९२॥

कुशलो युद्धविद्यायां कुलिशाभेद्यविग्रहः ।

तेन मल्लाभिघातेन शाहराजो न विव्यथे ॥९३॥

अथ प्रकटितक्रोधैर्योधैर्मानजिदादिभिः ।

शरशक्तिगदाखङ्गभल्लाद्यायुधधारिभिः ॥९४॥

बाजराजं पालयद्भिर्दर्शयद्भिस्सपौरुषम् ।

परिवव्रे महाराजः शाहराजः पराक्रमी ॥९५॥

तत्र कालानलज्वालासमस्पर्शधरैश्शरैः ।

तापयामास तान् सर्वान् प्रतापी स महीपतिः ॥९६॥

तदानीं शाहराजेन शरैः स्वैः शकलीकृताः ।

स्रस्तबाहुलतास्तत्र स्रवल्लोहितलोहिताः ॥९७॥

चंडवाताहतास्सद्यः पुष्पिता इव किंशुका ।

शतशस्सैनिकाः पेतुः बाजराजस्य पश्यतः ॥९८॥

उत्पतत्तुरगारुढो यत्र यत्रोत्पपात सः ।

तत्र तत्र परित्रस्य प्रतिवीरास्सहस्रशः ॥९९॥

पर्वता इव संशीर्णाः पविपातपराहताः ।

समजायंत दशधा शतधा च सहस्रधा ॥१००॥

ततः परिचरं कश्चित् कश्चित् सहचरं पुनः ।

वर्म चाप्रतिमं कश्चित् कश्चिच्चर्म सचंद्रकम् ॥१०१॥

ततो घोरपटः कश्चिदिषुधिं च शरासनम् ।

चिच्छेद शाहराजस्य कश्चिच्च ध्वजमुन्नतम् ॥१०२॥

अथारिपातितापारहेतिपातपतापतान् ।

तूर्णमुत्पत्य तुरगादुरगारातिचेष्टिते ॥१०३॥

शराचितशरीरोत्थलोहितद्रवलोहिते ।

प्रभूतप्रधनोद्भूतपरिश्रमविमोहिते ॥१०४॥

महाराजे महाबाहौ परिरब्धमहीतले ।

क्ष्वेडितास्फोटितावेशपरे च परमंडले ॥१०५॥

हाहाकारस्तदात्युच्चैरभूद्भार्शबले बले ।

तत्र धर्मधनं धीरं धर्मराजसमश्रियम् ॥१०६॥

सर्वस्वमिव लोकस्य सर्वस्यापि समाश्रयम् ।

तं महीतलसंलग्नं मग्नं मोहमहोर्मिंषु ॥१०७॥

दैवाद्दिवस्तटाद्देवं दिवाकरमिव च्युतम् ।

रयाद्धयादवप्लुत्य बांधवत्वं प्रकाशयन् ॥१०८॥

फलकेन स्वकीयेन ररक्ष बलजिद्बली ।

अथ शाहं महाबाहुं बाजराजः स्मयं तथा ॥१०९॥

निश्वसंतं निजग्राह नागं जांगुलिको यथा ।

ततो हस्तिनमारोप्य नीयमानमरातिभिः ॥११०॥

श्रितमूर्छासुखं शुष्कमुखं मुद्रितचक्षुषम् ।

पंचाननमिवानीय पंचराभ्यंतरेऽर्पितम् ॥१११॥

निकृतं निकृतिज्ञेय मुस्तुफेन दुरात्मना ।

शाहभूभृतमालोक्य भृशमाचुक्रुशुर्जनाः ॥११२॥

प्यधत्त यवनः स्वेन कपटेन पटेन यम् ।

नयं न वेद तं विद्मः शाहं सर्वविदप्ययम् ॥११३॥

मुस्तुफः स्वामिकार्यार्थी पस्पर्श सुतमातशम् ।

अहो विश्रंभणायास्य ललंघे च स्वपुस्तकम् ॥११४॥

इति तं यवनं तत्र जगर्हे जनताभितः ।

स तु स्वस्वामिकार्यार्थी कृतकृत्योभवत्ततः ॥११५॥

न पल्याणं न तुरगो न करो न क्रमेलकः ।

नायुधं नायुधीयश्च न वाद्यं न च वादकः ॥११६॥

न मंचको न चोल्लोचो न पताका न च ध्वजः ।

न विक्रेयं न विक्रेता नेंधने न च कीलकः ॥११७॥

न कांडपटकस्त्यत्र न चासीत्पंटमंडपः ।

तथाभवत् क्षणार्धेन शाहस्य शिबिरं तदा ॥११८॥

अमीभिः संवर्तानलनिभबलैर्मुस्तुफमुखैः

चमूपालैः कालैरिव युधि निलिंपाधिपबलम् ।

अमुं शाहं साहंकृतिमितिनितान्तं नियमितं

स्वदूतेभ्यः श्रुत्वा महसि महमूदेन मुमुदे ॥११९॥

इत्यनुपुराने कवींन्द्रपरमानंदप्रकाशितायां संहितायां द्वादशोध्यायः ॥१२॥