गुरूचरित्र – अध्याय त्रेपन्नावा

॥ श्रीगणेशाय नमः ॥

श्रीगुरुदेवदत्तात्रेयचरणारविंदाभ्यां नमः ।

गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णुर्गुरुर्देवो महेश्वरः ।

गुरुरेव परं ब्रह्म तस्मै श्रीगुरवे नमः ।

श्रोते व्हावें सावधान । गुरुचरित्राध्याय बावन्न ।

ऐकोनि नामधारकाचे मन । ब्रह्मानंदीं निमग्न पैं ॥१॥

सेवूनि गुरुचरित्रामृत । नामधारक तटस्थ होत ।

अंगीं घर्मपुलकांकित । रोमांचही ऊठती ॥२॥

कंठ झाला सद्गदित । गात्रें झालीं सकंपित ।

विवर्ण भासे लोकांत । नेत्रीं वहाती प्रेमधारा ॥३॥

समाधिसुखें न बोले । देह अणुमात्र न हाले ।

सात्त्विक अष्‍टभाव उदेले । नामधारक शिष्याचे ॥४॥

देखोनि सिद्ध सुखावती । समाधि लागली यासी म्हणती ।

सावध करावा मागुती लोकोपकाराकारणें ॥५॥

म्हणोनि हस्तें कुरवाळिती । प्रेमभावें आलिंगिती ।

देहावरी ये ये म्हणती । ऐक बाळा शिष्योत्तमा ॥६॥

तूं तरलासी भवसागरीं । रहासी ऐसा समाधिस्थ जरी ।

ज्ञान राहील तुझ्या उदरीं । लोक तरती कैसे मग ॥७॥

याकारणें अंतःकरणीं । दृढता असावी श्रीगुरुचरणीं ।

बाह्य देहाची रहाटणी । शास्त्राधारें करावी ॥८॥

तुवां विचारिलें म्हणोनि । आम्हां आठवली अमृताची वाणी ।

तापत्रयातें करी हानि । ऐशी अनुपम्या प्रगटली ॥९॥

तुजमुळें आम्हां आठवलें । तुवां आम्हां बरवें केलें ।

त्वांही एकाग्रत्वें ऐकिलें । आतां हेंच विस्तारीं ॥१०॥

नामधारका ऐशिया परी । सिद्ध सांगती परोपरी ।

मग तो नेत्रोन्मीलन करी । कर जोडोन उभा ठाके ॥११॥

म्हणे कृपेचें तारुं । तूंचि या विश्वास आधारु ।

भवसागर पैल पारु । तूंचि करिसी श्रीगुरुराया ॥१२॥

ऐसें नामधारक विनवीत । सिद्धाचे चरणीं लागत ।

म्हणे श्रीगुरुचरित्रामृत । अवतरणिका मज सांगा ॥१३॥

या श्रीगुरुचरितामृतीं । अमृताहूनि परमामृतीं ।

भक्तजनाची मनोवृत्ति । बुडी देवोनि स्थिरावली ॥१४॥

अतृप्त आहे अजूनि । हेचि कथा पुनः सुचवोनि ।

अक्षयामृत पाजूनि । आनंदसागरीं मज ठेवा ॥१५॥

बहु औषधींचें सार काढोन । त्रैलोक्यचिंतामणी रसायण ।

संग्रह करिती विचक्षण । तैसें सार मज सांगा ॥१६॥

ऐकोनि शिष्याची प्रार्थना । आनंद सिद्धाचिया मना ।

म्हणती बाळका तुझी वासना । अखंड राहो श्रीगुरुचरित्रीं ॥१७॥

श्रीगुरुचरित्राची ऐका । सांगेन आतां अवतरणिका ।

प्रथमपासूनि सारांश निका । बावन्नाध्यापर्यंत ॥१८॥

प्रथमाध्यायीं मंगळाचरण । मुख्य देवतांचें असे स्मरण ।

श्रीगुरुमूर्तींचें दर्शन । भक्तांप्रती जाहलें ॥१९॥

द्वितीयाध्यायीं ब्रह्मोत्पत्ति । चारी युगांचे भाव कथिती ।

श्रीगुरुसेवा दीपकाप्रती । घडली ऐसें कथियेलें ॥२०॥

नामधारका अमरजासंगमा । श्रीगुरु नेती आपुले धामा ।

अंबरीष दुर्वास यांचा महिमा । तृतीयाध्यायीं कथियेला ॥२१॥

चतुर्थाध्यायीं अनसूयेप्रती । छळावया त्रैमूर्ति येती ।

परी तियेचे पुत्र होती । स्तनपान करिती आनंदें ॥२२॥

पंचमीं श्रीदत्तात्रेय धरी । स्वयें अवतार पीठापुरीं ।

श्रीपादश्रियावल्लभधारीं । तीर्थयात्रेसी निघाले ॥२३॥

सहाव्यांत लिंग घेउनी । रावण जात गोकर्णीं ।

विघ्नेश्वरें विघ्न करुनी । स्थापना केली तयाची ॥२४॥

गोकर्णमहिमा असंख्यात । रायाप्रती गौतम सांगत ।

चांडाळी उद्धरली अकस्मात । सातव्या अध्यायीं वर्णिती ॥२५॥

माता पुत्र जीव देत होतीं । तयाप्रती गुरु कथा सांगती ।

शनिप्रदोष व्रत देती । ज्ञानी करिती अष्‍टमीं ॥२६॥

नवमाध्यायीं रजकाप्रती । कृपाळू गुरु राज्य देती ।

दर्शन देऊं म्हणती पुढती । गुप्त झाले मग तेथें ॥२७॥

तस्करीं मारिला भक्त ब्राह्मण । तस्करां वधिती श्रीगुरु येऊन ।

ब्राह्मणाला प्राणदान । देती दशमाध्यायांत ॥२८॥

माधव ब्राह्मण करंजपुरीं । अंबा नामें त्याची नारी ।

नरसिंहसरस्वती तिचे उदरीं । एकादशीं अवतरले ॥२९॥

द्वादशाध्यायीं मातेप्रती । ज्ञान कथुनी पुत्र देती ।

काशी क्षेत्रीं संन्यास घेती । यात्रा करिती उत्तरेची ॥३०॥

मातापित्यांतें करंजपुरीं । भेटोनि येती गोदातीरी ।

कुक्षिव्यथेच्या विप्रावरी । कृपा करिती त्रयोदशीं ॥३१॥

क्रूर यवनाचें करुनि शासन । सायंदेवास वरदान ।

देती श्रीगुरु कृपा करुन । चौदाविया अध्यायीं ॥३२॥

पंचदशीं श्रीगुरुमूर्ति । तीर्थें सांगती शिष्यांप्रती ।

यात्रे दवडूनि गुप्त होती । वैजनाथीं श्रीगुरु ॥३३॥

षोडशीं ब्राह्मण गुरुभक्ति । कथूनि दिधली ज्ञानशक्ति ।

श्रीगुरु आले भिल्लवडीप्रती । भुवनेश्वरीसन्निध ॥३४॥

भुवनेश्वरीला मूर्ख ब्राह्मण । जिव्हा छेदोनि करी अर्पण ।

त्यास श्रीगुरुंनी विद्या देऊन । धन्य केला सप्तदशीं ॥३५॥

घेवडा उपटोनिया दरिद्रियाचा । कुंभ दिधला हेमाचा ।

वर्णिला प्रताप श्रीगुरुचा । अष्‍टादशाध्यायांत ॥३६॥

औदुंबराचें करुनि वर्णन । योगिनींस देऊनि वरदान ।

गाणगापुरास आपण । एकोनविंशीं श्रीगुरु गेले ॥३७॥

स्त्रियेचा समंध दवडून । पुत्र दिधले तिजला दोन ।

एक मरतां कथिती ज्ञान । सिद्धरुपें विसाव्यांत ॥३८॥

तेचि कथा एकविंशीं । प्रेत आणिलें औदुंबरापाशीं ।

श्रीगुरु येऊनि तेथे निशीं । पुत्र उठविती कृपाळू ॥३९॥

भिक्षा दरिद्रयाघरीं घेती । त्याची वंध्या महिषी होती ।

तीस करुन दुग्धवंती । बाविसाव्यांत वर दिधला ॥४०॥

तेविसाव्यांत श्रीगुरुस । राजा नेई गाणगापुरास ।

तेथें उद्धरती राक्षस । त्रिविक्रम करी श्रीगुरुनिंदा ॥४१॥

भेटों जाती त्रिविक्रमा । दाविती विश्वरुपमहिमा ।

विप्र लागे गुरुपादपद्मा । चोविसाव्यांत वर देती ॥४२॥

म्लेंच्छांपुढें वेद म्हणती । विप्र ते त्रिविक्रमा छळती ।

त्याला घेऊनि सांगातीं । गुरुपाशीं आला पंचविंशीं ॥४३॥

सव्विसाव्यांत तया ब्राह्मणां । श्रीगुरु सांगती वेदरचना ।

त्यागा म्हणती वादकल्पना । परी ते उन्मत्त नायकती ॥४४॥

सत्ताविशीं आणोनि पतिता । विप्रांसी वेदवाद करितां ।

कुंठित करोनि शापग्रस्ता । ब्रह्मराक्षस त्यां केलें ॥४५॥

अष्‍टाविंशीं तया पतिता । धर्माधर्म सांगोनि कथा ।

पुनरपि देऊनि पतितावस्था । गृहाप्रती दवडिला ॥४६॥

एकोनत्रिंशीं भस्मप्रभाव । त्रिविक्रमा कथितां गुरुराव ।

राक्षसा उद्धरी वामदेव । हा इतिहास तयांतची ॥४७॥

त्रिंशाध्यायीं पति मरतां । तयाची स्त्री करी बहु आकांता ।

तीस श्रीगुरु नाना कथा । कथून शांतवूं पाहती ॥४८॥

एकतिसाव्यांत तेचि कथा । पतिव्रतेचे धर्म सांगतां ।

सहगमनप्रकार बोधितां । ते स्त्रियेतें जगद्गुरु ॥४९॥

सहगमनीं निघतां सती । श्रीगुरुस झाली नमस्कारिती ।

आशीर्वाद देवोनि तिचा पति । बत्तिसाव्यांत उठविला ॥५०॥

तेतिसाव्यांत रुद्राक्षधारण । कथा कुक्कुटमर्कट दोघेजण ।

वैश्य- वेश्येचें कथन । करिती रायातें परस्पर ॥५१॥

रुद्राध्यायमहिमा वर्णन । चौतिसाव्यांत निरुपण ।

राजपुत्र केला संजीवन । नारद भेटले रायातें ॥५२॥

पंचत्रिंशत्प्रसंगांत । कचदेवयानी कथा वर्तत ।

आणिक सोमवारव्रत । सीमंतिनीच्या प्रसंगें ॥५३॥

छत्तिशीं ब्रह्मनिष्‍ठ ब्राह्मणा । स्त्रियेनें नेलें परान्नभोजना ।

कंटाळुनी धरिती श्रीगुरुचरणा । त्याला कर्ममार्ग सांगती ॥५४॥

सप्तत्रिंशीं नाना धर्म । विप्रा सांगोनि ब्रह्मकर्म ।

प्रसन्न होवोनि वर उत्तम । देती श्रीगुरु तयांतें ॥५५॥

अष्‍टत्रिंशीं भास्कर ब्राह्मण । तिघांपुरतें आणिलें अन्न ।

जेविले बहुत ब्राह्मण । आणिक गांवचे शूद्रादि ॥५६॥

सोमनाथाची गंगा युवती । साठ वर्षांची वंध्या होती ।

तीस दिधली पुत्रसंतती । एकुणचाळिसावे अध्यायीं ॥५७॥

नरहरीकरवीं शुष्क काष्‍ठा । अर्चवूनि दवडिलें त्याच्या कुष्‍ठा ।

शबरकथा शिष्यवरिष्‍ठां । चाळिसाव्यांत सांगती ॥५८॥

एकेचाळिसीं सायंदेवा । हस्तें घेती श्रीगुरुसेवा ।

ईश्वरपार्वतीसंवाद बरवा । काशीयात्रानिरुपण ॥५९॥

पुत्रकलत्रेंसी सायंदेव । येऊनि करिती श्रीगुरुस्तव ।

त्याला कथिती यात्राभाव । वरही देती बेचाळिसी ॥६०॥

त्रेचाळिसीं अनंतव्रत । धर्मराया कृष्ण सांगत ।

तेचि कथा सायंदेवाप्रत । सांगोनि व्रत करविती ॥६१॥

चवेचाळिसीं तंतुकार भक्तासी । श्रीपर्वत दावूनि क्षणेसी ।

शिवरात्रीपुण्यकथा त्यासी । विमर्षण राजाची कथियेली ॥६२॥

पंचेचाळिसीं कुष्‍ठी ब्राह्मण । आला तुळजापुराहून ।

त्याला करवूनि संगमीं स्नान । कुष्‍ठ नासूनि ज्ञान देती ॥६३॥

कल्लेश्वर हिपरगे ग्रामास । श्रीगुरु भेटती नरहरी कवीस ।

आपुला शिष्य करिती त्यास । शेचाळिसीं अध्यायीं ॥६४॥

सत्तेचाळिसीं दिवाळी सण । गुरुसी आमंत्रिती सातजण ।

तितुकीं रुपें धरुनि आपण । गेले मठींही राहिले ॥६५॥

अठ्‌ठेचाळिसीं शूद्रशेतीं । त्याचा जोंधळा कापूनि टाकिती ।

शतगुणें पिकवूनि पुढती । आनंदविलें तयातें ॥६६॥

एकोनपंचाशतीं श्रीगुरुमूर्ति । अमरजासंगममाहात्म्य कथिती ।

आणिकही तेथें सांगती । कुष्‍ठ दैवार्जितीं रत्‍नाबाईचें ॥६७॥

म्लेंच्छाचा स्फोटक दवडिती । भक्तीस्तव त्याचे नगरा जाती ।

पुढें श्रीपार्वतीं भेटों म्हणती । पन्नासावे अध्यायीं ॥६८॥

एकावन्नबावन्नांत गुरुमूर्ति । देखूनिया क्षितीं पापप्रवृत्ति ।

उपद्रवितील नाना याती । म्हणोनि गुप्तरुपें रहावें ॥६९॥

ऐसा करुनि निर्धार । शिष्यांसी सांगती गुरुवर ।

आजि आम्ही जाऊं पर्वतावर । मल्लिकार्जुनयात्रेसी ॥७०॥

ऐसें ऐकूनि भक्तजन । मनीं होती अतिउद्विग्न ।

शोक करिती आक्रंदोन । श्रीगुरुचरणीं लोळती ॥७१॥

इतुकें पाहुनी गुरुमूर्ति । वरद हस्तें तयां कुरवाळिती ।

मद्भजनीं धरा आसक्ति । मठधामीं राहोनिया ॥७२॥

ऐसें बोधूनि शिष्यांसी । गुरु गेले कर्दळीवनासी ।

नाविकमुखें सांगूनि गोष्‍टीसी । निजानंदीं निमग्न होती ॥७३॥

ऐसें अपार श्रीगुरुचरित्र । अनंत कथा परम पवित्र ।

त्यांतील बावन्न अध्यायमात्र । प्रस्तुत कथिलें तुजलागीं ॥७४॥

सिद्ध म्हणे नामधारका । तुज कथिली अवतरणिका ।

श्रीगुरु गेले वाटती लोकां । गुरु गुप्त असती गाणगापुरीं ॥७५॥

कलियुगीं अधर्म वृद्धि पावले । म्हणोनि श्रीगुरु गुप्त झाले ।

भक्तजनाला जैसे पहिले । तैसेच भेटती अद्यापि ॥७६॥

हे अवतरणिका सिद्धमाला । श्रीगुरु भेटती जपे त्याला ।

जैसा भावार्थ असे आपुला । तैशीं कार्यें संपादिती ॥७७॥

नामधारका शिष्य भला । अवतरणिकेचा प्रश्न केला ।

म्हणोनि इतिहाससारांशाला । पुनः वदलों सत्‌शिष्या ॥७८॥

पूर्वीं ऐकिलें असेल कानीं । त्यातें तात्काळ येईल ध्यानीं ।

इतरां इच्छा होईल मनीं । श्रीगुरुचरित्रश्रवणाची ॥७९॥

ऐसी ही अवतरणिका जाण । तुज कथिली कथांची खूण ।

इचें सतत करितां स्मरण । कथा अनुक्रमें स्मरतसे ॥८०॥

ऐसें वदे सिद्धमुनि । नामधारक लागे चरणीं ।

विनवीतसे कर जोडोनि । तुझे वचनें सर्व सिद्धि ॥८१॥

आतां असे विनवणी । श्रीगुरुसप्ताहपारायणीं ।

किती वाचावें प्रतिदिनीं । हें मज सांगा श्रीगुरुराया ॥८२॥

सिद्ध म्हणती नामधारका । तुवां प्रश्न केला निका ।

परोपकार होईल लोकां । तुझ्या प्रश्नेंकरुनिया ॥८३॥

अंतःकरण असतां पवित्र । सदाकाळ वाचावें गुरुचरित्र ।

सौख्य होय इहपरत्र । दुसरा प्रकार सांगेन ॥८४॥

सप्ताह वाचावयाची पद्धति । तुज सांगों यथास्थिति ।

शुचिर्भूत होवोनि शास्त्ररीतीं । सप्ताह करितां बहु पुण्य ॥८५॥

दिनशुद्धि बरवी पाहून । आवश्यक स्नानसंध्या करुन ।

पुस्तक वाचावयाचें स्थान । रंगवल्लयादि शोभा करावी ॥८६॥

देशकालादि संकल्प करुन । पुस्तकरुपीं श्रीगुरुचें पूजन ।

यथोपचारें करुन । ब्राह्मणांसही पूजावे ॥८७॥

प्रथम दिवसापासोन । बसावया असावें एक स्थान ।

अतत्त्वार्थभाषणीं धरावें मौन । कामादि नियम राखावे ॥८८॥

दीप असावे शोभायमान । देवब्राह्मणवडिलां वंदून ।

पूर्वोत्तरमुख करुन । वाचनीं आरंभ करावा ॥८९॥

नवसंख्या अध्याय प्रथम दिनीं । एकविंशतीपर्यंत द्वितीय दिनीं ।

एकोनत्रिंश तृतीय दिनीं । चतुर्थदिवशीं पसतीस ॥९०॥

अडतीसपर्यंत पांचवे दिनीं । त्रेचाळिसवरी सहावे दिनीं ।

सप्तमीं बावन्न वाचोनि । अवतरणिका वाचावी ॥९१॥

नित्य पाठ होता पूर्ण । करावें उत्तरांगपूजन श्रीगुरुतें नमस्कारुन ।

उपहार कांहीं करावा ॥९२॥

या प्रकारें करावें सप्तदिन । रात्रीं करावें भूमिशयन ।

सारांश शास्त्राधारें करुन । शुचिर्भूत असावें ॥९३॥

एवं होतां सप्तदिन । ब्राह्मणसुवासिनीभोजन ।

यथाशक्ति दक्षिणा देऊन । सर्व संतुष्‍ट करावे ॥९४॥

ऐसें सप्ताह अनुष्‍ठान । करितां होय श्रीगुरुदर्शन ।

भूतप्रेतादि बाधा निरसन । होवोनि सौख्य होतसे ॥९५॥

ऐसें सिद्धांचें वचन ऐकोनि । नामधारक लागे चरणीं ।

म्हणे बाळाची आळी पुरवोनि । कृतकृत्य केलें गुरुराया ॥९६॥

श्रोते म्हणती वंदूनि पायीं । श्रीगुरु केली बहु नवलाई ।

बाळका अमृत पाजी आई । तैसें आम्हां पाजिलें ॥९७॥

प्रति अध्याय एक ओंवी । ओंविली रत्‍नमाळा बरवी ।

मनाचे कंठीं घालितां पदवी । सर्वार्थाची पावती ॥९८॥

सिद्धांचें वचन रत्‍नखाणी । त्यांतूनि नामधारक रत्‍नें आणी ।

बावन्न भरोनि रांजणीं । भक्तयाचका तोषविलें ॥९९॥

किंवा सिद्ध हा कल्पतरु । नामधारकें पसरिला करु ।

यांचा करोनि परोपकारु । भक्तांकरितां बहु केला ॥१००॥

किंवा सिद्धमुनि बलाहक । नामधारक शिष्य चातक ।

मुख पसरोनि बिंदु एक । मागतां अपार वर्षला ॥१॥

तेणें भक्तां अभक्तां फुकाचा । सकळां लाभ झाला अमृताचा ।

ह्रदयकोशीं खळजनांचा । पाषाण समयीं पाझरे ॥२॥

श्रीगुरुरायाचे धरुं चरण । सिद्धमुनीतें करुं वंदन ।

नामधारका करुं नमन । ऐसें करीं नारायण ॥३॥

श्रीगुरुरुपी नारायण । विश्वंभरा दीनोद्धारणा ।

आपणा आपुली दावूनि खुणा । गुरुशिष्यरुपें क्रीडसी ॥१०४॥

इति श्रीगुरुचरित्रपरमकथाकल्पतरौ श्रीनृसिंहसरस्वत्युपाख्याने सिद्धनामधारकसंवादे द्विपंचाशदध्यायसारे अवतरणिका नाम त्रिपंचाशत्तमोऽध्यायः ॥५३॥

श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पितमस्तु । शुभं भवतु । ओवीसंख्या ॥१०४॥

श्रीगुरुचरित्रं समाप्तं । एकंदर ओवीसंख्या ॥७३८५॥

॥ श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु ॥