भगवान शिव म्हणजेच पार्वतीचा पती शंकर हे महादेव, भोलेनाथ, आदिनाथ इत्यादी नावाने ओळखले जातात आणि त्यांचे एक नाव त्रिपुरारी आहे. वास्तविक, हिंदू धर्मात भगवान शिवाला शाश्वत, अनंत, अजन्मा मानले जाते, म्हणजेच त्याला ना आरंभ आहे आणि ना अंत आहे. त्यांचा जन्मही होत नाही आणि मृत्यूही होत नाही. अशाप्रकारे, भगवान शिव हे अवतार नसून प्रत्यक्ष देव आहेत. भगवान शिवाला अनेक नावांनी संबोधले जाते. कोणी त्याला भोलेनाथ म्हणतात तर कोणी देवाधी देव महादेव म्हणतात. त्यांना महाकाल देखील म्हणतात आणि कृष्णवर्णीयांचा काळ देखील...
असे मानले जाते की पृथ्वीवर जीवसृष्टीचा प्रसार करण्याचा प्रयत्न करणारे शिव हे पहिले होते, म्हणून त्यांना 'आदिदेव' असेही म्हणतात. 'आदि' म्हणजे सुरुवात. आदिनाथ असल्याने त्याचे नावही 'आदिश' आहे. तर शिवाची पूजा साकार (म्हणजे मूर्ती) आणि निराकार (निराकार) स्वरूपात केली जाते.
शास्त्रात भगवान शिवाचे चरित्र लाभदायक मानले गेले आहे. त्यांच्या दैवी स्वभावामुळे आणि गुणांमुळे भगवान शंकराची अनेक रूपात पूजा केली जाते. देवाधी देव महादेव हे मानवी शरीरातील जीवनाचे प्रतीक मानले जाते. ज्या माणसाच्या आत जीव नसतो त्याला प्रेत म्हणतात हे तुम्हाला माहीत आहे. पंच देवतांमध्ये भगवान भोलेनाथ हे सर्वात महत्त्वाचे स्थान मानले जाते.
भगवान सूर्य, गणपती, देवी, रुद्र आणि विष्णू यांना शिवपंचायत म्हणतात. तर भगवान शिव हे नश्वर जगाचे देव मानले जातात. भगवान ब्रह्मा हे विश्वाचे कर्ता, विष्णू पालनकर्ते आणि भगवान शंकर संहारक आहेत. ते फक्त लोकांना मारतात. विनाशाचा स्वामी असूनही भगवान भोलेनाथ हे सृष्टीचे प्रतीक आहेत. ते सृजनाचा संदेश देतात. प्रत्येक विनाशानंतर सृष्टी सुरू होते. याशिवाय पाच तत्वांमध्ये शिवाला वायूचा स्वामी देखील मानले जाते.
जोपर्यंत शरीरात हवा संचारत असते तोपर्यंत शरीरात जीव राहतो. पण वारा कोपला की विनाशकारी होतो. जोपर्यंत हवा आहे तोपर्यंत शरीरात प्राण आहे. जर शिवाने वायूचा प्रवाह थांबवला तर तो कोणाचाही प्राण घेऊ शकतो, हवेशिवाय शरीरात जीवनाचे परिसंचरण शक्य नाही.
शिवाचे 7 शिष्य आहेत जे प्रारंभिक सप्तऋषी मानले जातात. या ऋषीमुनींनीच शिवाचे ज्ञान पृथ्वीवर पसरवले, त्यामुळे विविध धर्म आणि संस्कृती अस्तित्वात आल्या. शिवानेच गुरु आणि शिष्य परंपरा सुरू केली. शिवाचे शिष्य आहेत - बृहस्पती, विशालाक्ष, शुक्र, सहस्रक्ष, महेंद्र, प्रचेतस मनु, भारद्वाज, याशिवाय 8वे गौराशिरस मुनीही होते.
कार्तिक महिन्याच्या पौर्णिमेला त्रिपुरारी पौर्णिमा असेही म्हणतात. धार्मिक ग्रंथानुसार या दिवशी भगवान शिवाने तारकाक्ष, कमलाक्ष आणि विद्युन्माली या त्रिपुरांचा नाश केला होता. भगवान शिवाचे त्रिपुरारी हे नाव त्रिपुरांच्या नाशामुळेही प्रसिद्ध आहे.