सोशल मीडिया एक असा मीडिया आहे, जो इतर सर्व माध्यमांपेक्षा (प्रिंट, इलेक्ट्रॉनिक आणि समांतर मीडिया) वेगळा आहे. सोशल मीडिया इंटरनेटद्वारे एक आभासी जग तयार करते ज्याचा वापर करणारी व्यक्ती कोणत्याही सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्मवर (फेसबुक, ट्विटर, इंस्टाग्राम इ.) वापरुन प्रवेश करू शकतात.
आजच्या युगात, सोशल मीडिया जीवनाचा एक महत्त्वाचा भाग बनला आहे, ज्यामध्ये माहिती प्रदान करणे, करमणूक आणि शिक्षण यासारख्या अनेक वैशिष्ट्यांचा समावेश आहे.
सोशल मीडिया एक अपारंपरिक माध्यम आहे. हे एक आभासी जग तयार करते जे इंटरनेटद्वारे प्रवेश केले जाऊ शकते. सोशल मीडिया हे एक विशाल नेटवर्क आहे, जे संपूर्ण जगाला जोडलेले आहे. हे संवादाचे एक चांगले माध्यम आहे. वेगवान वेगाने माहितीची देवाणघेवाण करण्यात त्यात सामील आहे, ज्यात प्रत्येक क्षेत्राच्या बातम्या आहेत.
सोशल मीडिया ही एक सकारात्मक भूमिका निभावतं ज्याद्वारे कोणतीही व्यक्ती, संस्था, गट आणि देश इ. आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक आणि राजकीयदृष्ट्या समृद्ध होऊ शकते. अशी बरीच विकास कामे सोशल मीडियाच्या माध्यमातून केली गेली, ज्यांनी लोकशाही समृद्ध करण्याचे काम केले आहे, ज्यामुळे कोणत्याही देशातील ऐक्य, अखंडता, धर्मनिरपेक्षता, समाजवादी गुण वाढले आहेत.
अशी अनेक उदाहरणे आपण पाहत आहोत, जी वरील बाबींची पूर्तता करतात ज्यात एखादी व्यक्ती 'INDIA AGAINST CORRUPTION'पाहू शकते, जी भ्रष्टाचाराविरोधात एक मोठी मोहीम होती जी रस्त्यावर तसेच सोशल मीडियावर लढली गेली. यामुळे अण्णा हजारे यांच्या चळवळीत मोठ्या संख्येने लोक सामील झाले आणि त्यांनी प्रभावशाली बनविला.
2014 च्या निवडणुकांदरम्यान सोशल मीडियाचा तीव्र वापर करून सर्वसामान्यांना निवडणुकांविषयी जागरूक करण्यात राजकीय पक्षांनी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. या सार्वत्रिक निवडणुकीत सोशल मीडियाच्या वापरामुळे मतदानाची टक्केवारी वाढली, तसेच तरूणांमध्ये निवडणुकीबद्दल जनजागृतीही वाढली. सोशल मीडियाच्या माध्यमातून 'निर्भया'ला न्याय मिळावा यासाठी मोठ्या संख्येने तरुण रस्त्यावर उतरले आणि सरकारला दबाव आणून नवीन व अधिक प्रभावी कायदा करण्यास भाग पाडले.
सोशल मीडिया लोकप्रियतेच्या प्रसारासाठी एक उत्तम व्यासपीठ आहे, जिथे एखादी व्यक्ती स्वत: किंवा त्याच्या कोणत्याही उत्पादनांना अधिक लोकप्रिय बनवू शकते. आज चित्रपट, टीव्ही कार्यक्रमांचे ट्रेलरही सोशल मीडियावरून प्रसारित होत आहेत. फेसबुक, व्हॉट्सअ‍ॅप, इन्स्टाग्राम ही काही प्रमुख प्लॅटफॉर्म असल्याचे सोशल मीडियावरून व्हिडिओ व ऑडिओ चॅटची सोय करण्यात आली आहे.
सोशल मीडिया सकारात्मक भूमिका बजावताना काही लोक त्याचा गैरवापरही करतात. चुकीच्या मार्गाने सोशल मीडियाचा वापर करून, असे लोक दुर्दैवी हेतू पसरवून लोकांना फूट पाडण्याचा प्रयत्न करतात. दिशाभूल करणारी आणि नकारात्मक माहिती सोशल मीडियावरुन शेअर केली जाते, ज्याचा जनतेवर विपरित परिणाम होतो, जम्मू-काश्मीरसारख्या राज्यात सोशल मीडियावरही सरकारने बंदी घालावी लागली आहे. मध्य प्रदेश आणि महाराष्ट्रातील शेतकरी आंदोलनात सोशल मीडियावरही बंदी घालण्यात आली होती जेणेकरून समाजविरोधी घटक शेतकरी आंदोलनाच्या वेषात कोणतीही मोठी घटना घडवू नयेत.
ज्याप्रमाणे एका नाण्याच्या दोन बाजू असतात, त्याचप्रमाणे सोशल मीडियालाही दोन बाजू आहे, त्या खालीलप्रमाणेः
दैनंदिन जीवनात सोशल मीडियाचा प्रभाव
• हे अत्यंत वेगवान संप्रेषणाचे माध्यम आहे
• हे एका ठिकाणी माहिती संकलित करते
• सहज बातम्या पुरवतो
• सर्व वर्गांसाठी आहे, मग तो शिक्षित वर्ग असो वा अशिक्षित वर्ग
• कोणतीही सामग्री कोणत्याही प्रकारे कोणत्याही सामग्रीचा मालक नाही
• फोटो, व्हिडिओ, माहिती, कागदपत्रे इत्यादी सहज सामायिक करता येतात
सामाजिक मीडिया दुष्परिणाम
• हे बरीच माहिती प्रदान करते, त्यापैकी बर्‍याच गोष्टी दिशाभूल करणार्‍या देखील असते
• माहिती कोणत्याही प्रकारे विकृत केली जाऊ शकते
• कोणतीही माहिती ती उत्तेजक बनविण्यासाठी बदलली जाऊ शकते ज्याचा वास्तविकतेशी काही संबंध नाही
• येथे कंटेटच मालक नसल्यामुळे मूळ स्त्रोतचा अभाव
• प्रायव्हेसी पूर्णपणे खंडित होते
• फोटो किंवा व्हिडिओ संपादित करून गोंधळ पसरवलं जाऊ शकतं. यामुळे कधीकधी दंगे देखील उद्भवू शकतात
• सायबर गुन्हेगारी सोशल मीडियाशी संबंधित सर्वात मोठी समस्या आहे