हिंदू धर्मात सर्वप्रथम पूजनीय देवता भगवान गणेश आहे. गणपती भोलेनाथ आणि पार्वती देवीचे पुत्र आहे आणि कार्तिकेय हे त्यांचे भाऊ आहे. गणेश त्याच्या हत्तीचे डोके आणि मानवी शरीराने अतिशय ओळखण्यायोग्य आहे. त्याचे डोके (आत्मा) आणि मानवी शरीर (माया) चे प्रतिनिधित्व करणे. ते लेखक, प्रवासी, विद्यार्थी, वाणिज्य आणि नवीन प्रकल्पांचे संरक्षक आहे भारतात गणेश चतुर्थीच्या रूपात गणपतीची 10 दिवस पूजा केली जाते.
गणपतीची जन्मकथा
जरी गणपतीच्या जन्माच्या अनेक कथा प्रसिद्ध आहेत, परंतु सर्वात लोकप्रिय कथा पार्वती आणि शिवाची आहे. एकदा देवी पार्वती आंघोळीला जात असताना त्यांनी आपल्या उबटनातून मानवासारखे बालक निर्माण केले, त्याच्यामध्ये प्राण फुंकले आणि त्याला स्नानागृहाच्या बाहेर उभे केले. आंघोळ करून बाहेर येईपर्यंत कोणालाही आत येऊ देऊ नये, असा आदेश माता पार्वतीने दिला.
बालक मुख्य दरवाजावर पहारा देत असताना भगवान शिव त्यांची तपश्चर्या करून हिमालयात परतले. माता पार्वतीला भेटण्यासाठी मुलाने त्याला आत जाऊ दिले नाही तेव्हा भगवान शिव क्रोधित झाले आणि त्यांनी आपल्या त्रिशूळाने त्याचे डोके तोडले आणि आत प्रवेश केला. जेव्हा माता पार्वती बाहेर आली आणि त्यांनी आपला मुलगा या अवस्थेत पाहिला तेव्हा रडायला सुरुवात केली आणि भगवान शिवाला त्याला पुन्हा जिवंत करण्याची विनंती केली.
पार्वतीजींच्या सांगण्यावरून, भगवान शिव त्यांचे प्राण परत आणण्यास तयार झाले परंतु शीश परत आणणे अशक्य होते. अशात मुलासाठी नवीन डोके शोधण्यासाठी, शिवाने नंदीला बोलावले आणि त्याला उत्तरेकडे जाण्याचा आदेश दिला आणि म्हटले की मुलाकडे पाठ करुन झोपत असलेल्या मातेच्या मुलाचे शीश घेऊन ये. जेव्हा नंदी पृथ्वीवर गेला तेव्हा त्याने सर्वात पहिले हत्तीचे बाळ बघितले आणि त्याचे डोके आणले.
भगवान भोलेनाथांनी मुलाला जीवनदान दिले. आपल्या मुलाला पाहून पार्वतीजींना खूप आनंद झाला असला तरी सर्वजण आपल्या मुलाची चेष्टा करतील याची त्यांना भीती वाटत होती. त्यांच्या मुलाला देवांमध्ये स्थान मिळणार नाही. शिवजींना माहित होते की पार्वतीजी नाराज आहेत. म्हणून त्यांनी सर्व देवांना बोलावले आणि आपल्या पुत्र गणेशाला आशीर्वाद देण्यास सांगितले. भगवान शिवाने बाळाचे नाव गणेश किंवा गणपती ठेवले. गणपती म्हणजे प्राणी किंवा गणांच्या सर्व वर्गांमध्ये सर्वोच्च. देवतांनी आशीर्वाद दिला की कोणत्याही विधीची सुरुवात गणपतीच्या पूजेने होईल आणि त्याच्या पूजेशिवाय कोणतेही कार्य पूर्ण होणार नाही.
गणपती कुटुंब
पौराणिक कथेनुसार, भगवान गणेशाचा विवाह रिद्धी (समृद्धीची देवी) आणि सिद्धी (ज्ञानाची देवी) या जुळ्या बहिणींशी झाला होता, ज्यांनी आपल्या दोन मुलांना शुभ आणि लाभ यांना जन्म दिला. पण दक्षिण भारतात गणेश ब्रह्मचारी असल्याचे मानले जाते.
गणपतीचे स्वरूप: जर आपण पहिल्या पूज्य गणपतीच्या देखाव्याबद्दल बोललो तर त्यांचा चेहरा गजसारखा आहे, हे मोठे डोके मोठ्या विचारांचे प्रतिनिधित्व करते. त्याच वेळी, त्यांचे मोठे कान नेहमी लक्षपूर्वक ऐकण्याचे सूचित करतात. गणपतीच्या चेहऱ्यावरील लहान डोळे तीक्ष्ण दृष्टी आणि एकाग्रता दर्शवतात.
भगवान गणेशाला चार हात आहेत, त्यापैकी एका हातात कुऱ्हाडी आहे, जी सर्व बंधनांपासून मुक्तता दर्शवते. दुसर्‍यामध्ये एक दोरी आहे जी तुम्हाला कठीण ध्येये साध्य करण्याचे आणि तुमच्या प्रियजनांना जवळ आणण्याचे प्रतिनिधित्व करते. तर मोदक हे कष्टाचे फळ आहे आणि चौथ्या हाताने ते आपल्या भक्तांना आशीर्वाद देतात.
अथर्वशीर्ष
श्री गणेश अथर्वशीर्ष किंवा गणेश अथर्वशीर्षोपनिषद हा गणपतीविषयीचे प्रधान उपनिषद आहे. या ग्रंथात गणपतीस सर्व देवीदेवतांच्या रूपात पाहण्यात आले असून सर्व देवतांपेक्षा श्रेष्ठ मानण्यात आले आहे. या ग्रंथावर तंत्रमताचाही प्रभाव आहे. ‘गं’ हा गणपतीचा बीजमंत्र आहे असा उल्लेख या ग्रंथात येतो. गणेशाच्या तत्त्वज्ञानात्मक रूपाचे वर्णन हे उपनिषद करते.
गणेश चतुर्थी
भाद्रपद महिन्यातील चतुर्थीला महासिद्धीविनायकी चतुर्थी असे म्हणतात. कर्नाटक व आंध्र प्रदेश राज्यात महाराष्ट्राप्रमाणे भाद्रपद शुक्ल चतुर्थीपासून गणपतीचा उत्सव साजरा करतात. गणेश चतुर्थीची प्रचलित आख्यायिका याप्रकारे आहे की एकदा गणपती चतुर्थीचे स्वतःचे आवडीचे मोदक खाऊन उंदराच्या पाठीवरून जात होता. वाटेत साप पाहिल्याने उंदिर भयाने कापू लागला. यामुळे गणपती उंदराच्या पाठीवरून खाली पडला व त्याचे पोट फाटून मोदक बाहेर पडले. गणपतीने ते सारे मोदक पुनः पोटात टाकले व पोटावर साप बांधला. हे दृश्य पाहून आकाशातील चंद्र हसू लागला. म्हणून तुझे चतुर्थीस कोणी दर्शन करणार नाही असा शाप दिला अशी आख्यायिका प्रचलित आहे.
गणेश जन्म
माघ महिन्यातील चतुर्थीला माघी चतुर्थी असे म्हटले जाते. हा गणपतीचा जन्म दिन होय. जागृती, स्वप्न, सुषुप्ती आणि तुरीय अशा चार अवस्था मानल्या गेल्या आहेत. चतुर्थी ही तुरीयावास्था म्हणजे आत्मिक साधनेची एक अवस्था मानली गेली आहे असे भारतीय तत्त्वज्ञान मानते.
गणपतीची बारा नावे
गणेशाची अनेक नावे आहेत पण ही 12 नावे महत्त्वाची आहेत - सुमुख, एकदंत, कपिल, गजकर्णक, लंबोदर, विकट, विघ्न-नाश, विनायक, धुम्रकेतू, गणाध्यक्ष, भालचंद्र, गजानन. वरील बारा नावे नारद पुराणात गणेशाच्या बारा नावांमध्ये प्रथमच आली आहेत.
गणपतीच्या आवडत्या गोष्टी
सिंदूर - भगवान गणेशाने सिंधू नावाच्या राक्षसाचा वध करून त्याचे रक्त त्याच्या अंगावर लावले होते, तेव्हापासून गणेशाला सिंदूर अर्पण केला जातो.
दुर्वा - अनलासुर नावाच्या राक्षसाला गिळल्यानंतर श्री गणेशाच्या पोटात तीव्र जळजळ होऊ लागली. सर्व उपचार करूनही बरा झाला नाही, त्यानंतर कश्यप मुनींनी त्याला दुर्वाच्या 21 गुंठ्या बनवून दुर्वा खायला दिल्या, तेव्हापासून भगवान गणेशाने दुर्वा आपली आवडती वस्तू बनवली.