मानव हा सामाजिक प्राणी आहे. समाजाने बनवलेल्या धोरणांचे आणि नियमांचे पालन करूनच एक सामान्य माणूस या समाजात स्वतःचा आणि कुटुंबाचा सन्मान राखू शकतो. गोत्र हा देखील प्राचीन मानवी समाजांनी निर्माण केलेल्या चालीरीतींचा एक भाग आहे ज्यामुळे एखादी व्यक्ती कोणत्या पूर्वजाचे मूल आहे हे ठरवते. वंशातील सर्व वंशज मूळतः एकाच पूर्वजांशी संबंधित आहेत.
गोत्र काय आहे ?
मान्यतेनुसार आपण सर्व ऋषी-मुनींची मुले आहोत. व्यावहारिक स्वरूपात 'गोत्र' म्हणजे ओळख. जी ब्राह्मणांसाठी त्यांचा ऋषिकुळांनी होते.
एकूण गोत्र किती आहेत ?
सात ऋषींच्या नावांच्या आधारे 7 गोत्र प्रचलित होती. परंतु कालांतराने ते वाढत गेले आणि आज गोत्रांची संख्या सुमारे 115 आहे.
7 गोत्र कोणती?
सात ऋषी आणि गोत्र: 1. अत्री, 2. भारद्वाज, 3. भृगु, 4. गौतम, 5. कश्यप, 6. वशिष्ठ, 7. विश्वामित्र.
115 गोत्र कोणती?
1. अत्रि गोत्र,
2. भृगुगोत्र,
3. आंगिरस गोत्र,
4. मुद्गल गोत्र,
5. पातंजलि गोत्र,
6. कौशिक गोत्र,
7. मरीच गोत्र,
8. च्यवन गोत्र,
9. पुलह गोत्र,
10. आष्टिषेण गोत्र,
11. उत्पत्ति शाखा,
12. गौतम गोत्र,
13. वशिष्ठ और संतान
(क) पर वशिष्ठ गोत्र,
(ख) पर वशिष्ठ गोत्र,
(ग) उत्तर वशिष्ठ गोत्र,
(घ) पूर्व वशिष्ठ गोत्र,
(ड) दिवा वशिष्ठ गोत्र!
14. वात्स्यायन गोत्र,
15. बुधायन गोत्र,
16. माध्यन्दिनी गोत्र,
17. अज गोत्र,
18. वामदेव गोत्र,
19. शांकृत्य गोत्र,
20. आप्लवान गोत्र,
21. सौकालीन गोत्र,
22. सोपायन गोत्र,
23. गर्ग गोत्र,
24. सोपर्णि गोत्र,
25. शाखा,
26. मैत्रेय गोत्र,
27. पराशर गोत्र,
28. अंगिरा गोत्र,
29. क्रतु गोत्र,
30. अधमर्षण गोत्र,
31. बुधायन गोत्र,
32. आष्टायन कौशिक गोत्र,
33. अग्निवेष भारद्वाज गोत्र,
34. कौण्डिन्य गोत्र,
35. मित्रवरुण गोत्र,
36. कपिल गोत्र,
37. शक्ति गोत्र,
38. पौलस्त्य गोत्र,
39. दक्ष गोत्र,
40. सांख्यायन कौशिक गोत्र,
41. जमदग्नि गोत्र,
42. कृष्णात्रेय गोत्र,
43. भार्गव गोत्र,
44. हारीत गोत्र,
45. धनञ्जय गोत्र,
46. पाराशर गोत्र,
47. आत्रेय गोत्र,
48. पुलस्त्य गोत्र,
49. भारद्वाज गोत्र,
50. कुत्स गोत्र,
51. शांडिल्य गोत्र,
52. भरद्वाज गोत्र,
53. कौत्स गोत्र,
54. कर्दम गोत्र,
55. पाणिनि गोत्र,
56. वत्स गोत्र,
57. विश्वामित्र गोत्र,
58. अगस्त्य गोत्र,
59. कुश गोत्र,
60. जमदग्नि कौशिक गोत्र,
61. कुशिक गोत्र,
62. देवराज गोत्र,
63. धृत कौशिक गोत्र,
64. किंडव गोत्र,
65. कर्ण गोत्र,
66. जातुकर्ण गोत्र,
67. काश्यप गोत्र,
68. गोभिल गोत्र,
69. कश्यप गोत्र,
70. सुनक गोत्र,
71. शाखाएं गोत्र,
72. कल्पिष गोत्र,
73. मनु गोत्र,
74. माण्डब्य गोत्र,
75. अम्बरीष गोत्र,
76. उपलभ्य गोत्र,
77. व्याघ्रपाद गोत्र,
78. जावाल गोत्र,
79. धौम्य गोत्र,
80. यागवल्क्य गोत्र,
81. और्व गोत्र,
82. दृढ़ गोत्र,
83. उद्वाह गोत्र,
84. रोहित गोत्र,
85. सुपर्ण गोत्र,
86. गालिब गोत्र,
87. वशिष्ठ गोत्र,
88. मार्कण्डेय गोत्र,
89. अनावृक गोत्र,
90. आपस्तम्ब गोत्र,
91. उत्पत्ति शाखा गोत्र,
92. यास्क गोत्र,
93. वीतहब्य गोत्र,
94. वासुकि गोत्र,
95. दालभ्य गोत्र,
96. आयास्य गोत्र,
97. लौंगाक्षि गोत्र,
98. चित्र गोत्र,
99. विष्णु गोत्र,
100. शौनक गोत्र,
101. पंचशाखा गोत्र,
102. सावर्णि गोत्र,
103. कात्यायन गोत्र,
104. कंचन गोत्र,
105. अलम्पायन गोत्र,
106. अव्यय गोत्र,
107. विल्च गोत्र,
108. शांकल्य गोत्र,
109. उद्दालक गोत्र,
110. जैमिनी गोत्र,
111. उपमन्यु गोत्र,
112. उतथ्य गोत्र,
113. आसुरि गोत्र,
114. अनूप गोत्र,
115. आश्वलायन गोत्र।
एकूण संख्या फक्त 108 आहे, परंतु त्यांच्या 7 लहान शाखा आहेत. अशा प्रकारे त्यांची एकूण संख्या 115 आहे.
पुढे एकाच गोत्रातील लोक एकाच ऋषींची मुले असल्याने त्यांना भाऊ-बहीण मानले गेले. याच गोत्रातील स्त्री-पुरुषाचा विवाह पाप मानला जाण्याचे मुख्य कारण आहे. समाजाच्या दृष्टिकोनातून, एकाच गोत्रातील मुलगा आणि मुलगी यांच्यातील नाते हे भाऊ-बहिणीचे असते आणि त्यांचा विवाह सामाजिक दृष्टिकोनातून दंडनीय आहे.
एकाच गोत्रात लग्न न करण्यामागेही कारण आहे: एकाच गोत्रात लग्न केल्याने मुलामध्ये अनुवांशिक दोष निर्माण होण्याची भीती जास्त असते आणि मुलांमधील गुण-शारीरिक गुण-वर्तणूक यात नवीन काहीही येत नाही.
कायद्याच्या दृष्टीने लग्नासाठी गोत्र-वर्ण आणि जातीचे बंधन नाही. म्हणूनच समाज नाही तर कायदा या एकाच गोत्रात लग्नाला परवानगी देतो आणि कायद्याच्या या निर्णयात समाज कधीही हस्तक्षेप करू शकत नाही.
गोत्र व वर्ण
गोत्र प्रथम आले व वर्ण नंतर विस्तारले असे म्हणतात. ते सविस्तर समजून घेऊ :
माणसाच्या कर्तृत्वाच्या आणि गुणांच्या आधारे ते चार वर्णांमध्ये विभागला जाते : ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य आणि शूद्र. या सर्व वर्णांना प्रमुख जाती असेही म्हटले गेले आहे. या सर्व जातींमध्ये कुळेही समान प्रमाणात आढळतात. याचे कारण असे की वर्णपद्धतीनुसार, माणसाचे गुण, कृती आणि वर्तन ज्या वर्णाचे होते ते त्या वर्णाचा भाग बनवले गेले, मग तो कोणत्याही गोत्राचा असो. कौशिक हे ब्राह्मण तसेच क्षत्रिय असण्याचे कारण आहे. कश्यप हा गोत्रिय ब्राह्मण तसेच राजपूत तसेच मागास जातीचा आहे.
प्रामुख्याने गोत्राचा उपयोग विवाह संबंध प्रस्थापित करताना आणि सर्व प्रकारच्या धार्मिक कार्यात जसे की विशेष पूजा-विधी, गृहप्रवेश, हवन (यज्ञ) इ. लग्नात मुलगा-मुलगी आणि त्यांची आई आणि आजी यांची गोत्रं जुळतात. यापैकी एका कुळातही समानता असेल तर विवाह शक्य मानला जात नाही.
आपले गोत्र कसे ओळखावे?
एखाद्या व्यक्तीला त्याच्या गोत्राची माहिती त्याच्या कुटुंबातील ज्येष्ठांकडूनच मिळते. म्हणूनच तुमच्या गोत्राबद्दल जाणून घेण्याचा आणि ही परंपरा तुमच्या वंशजांपर्यंत पोचवण्याचा एकमेव मार्ग म्हणजे तुमच्या गोत्राबद्दल तुमच्या वडीलधाऱ्यांकडून शोधणे आणि ते तुमच्या पुढील पिढीला साझा करणे.
तुमच्या कुटुंबात जर कोणी वडीलधारी व्यक्ती नसेल आणि तुम्हाला तुमच्या गोत्राची माहिती नसेल तर तुम्ही तुमच्या आजूबाजूच्या लोकांकडून त्याबद्दल माहिती घेऊ शकता. जसे: जर तुम्ही ज्या मूळ गावाचे रहिवासी असाल तर अनेकदा असे घडते की गावातील बहुतेक घरे एकाच गोत्राची असतात. अशा परिस्थितीत तुम्ही तुमच्या आजूबाजूच्या लोकांकडून तुमचे गोत्र सहज जाणून घेऊ शकता.
कधी कधी असे होते की तुमचे पूर्वज गेल्या 40 किंवा 50 वर्षांपासून शहरात राहू लागले आहेत. अशा स्थितीत तुमचे पूर्वज कोणत्या गावातले होते हे शोधण्याचा प्रयत्न करा. त्या गावात जाऊन तुम्ही तुमच्या आजूबाजूच्या लोकांकडून तुमच्या गोत्राची माहिती मिळवू शकता.
तसेच मूळ गावच्या ग्रामदेवतेच्या किंवा कुलदैवताच्या स्थानी जाऊन तेथील पुजाऱ्यांकडून याबद्दल माहिती घेऊ शकता. कुटुंबांचे अहवाल तसेच वंशावळी वगैरे बनवणाऱ्यांना विचारू शकता. तरी माहित मिळत नसेल तर आपले आडनाव समान एकाच गावातून येणारे असे असल्यास त्याच आडनावाच्या कोणत्याही व्यक्तीस विचारुन बघावे. ते ही न जमल्यास आपल्या गुरुचे गोत्र घेता येते.
गोत्र माहिती नसल्यास
ब्राह्मणांमध्ये जेव्हा कोणाला आपल्या गोत्राची माहिती नसेल तर तो 'कश्यप' गोत्राचे उच्चार करतो. असे या साठी कारण कश्यप ऋषींचे एकापेक्षा जास्त लग्न झाले असे आणि त्यांना बरीच अपत्ये होती. अनेक अपत्य असल्यामुळे असे ब्राह्मण ज्यांना आपल्या गोत्राची माहिती नसते 'कश्यप' ऋषींच्या ऋषिकुळाशी निगडित मानले जाते.
