संत एकनाथांचा जन्म एका ऋग्वेदी देशस्थ ब्राम्हणा श्री भानुदास यांच्या घरात 1533 मध्ये पैठणात झाला. त्यांच्या आईचे नाव रूक्मिणी व वडिलांचे नाव सूर्यनारायण होते. एकनाथजी महाराज हे गुरूंचे निस्सीम भक्त होते. लहानअसताना त्यांचे आईवडील देवाघरी निघून गेले आणि त्याचे पालनपोषण त्यांचे आजोबा श्रीचक्रपाणीजी यांनी केले.त्यांनी बालपणापासूनच चांगले संस्कार दिले. एकनाथ हे लहानपणापासूनच अत्यंत हुशार आणि एकनिष्ठ होते. संध्याकाळचे हरी-भजन, पुराण श्रवण, देवपूजा इतर धार्मिक कार्यांची त्यांना आवड होती. परमानंदात ते कधी कधी हातात करताल किंवा वीणा घेऊन भजन म्हणत. कुठलाही दगड समोर ठेवून त्याला फुले वाहायची, कधी देवाचे नामस्मरण करत नाचायचे. गावात श्रीमद भागवत कथा असताना ते भक्तीभावाने ऐकत असायचे.लहानगे एकनाथ गुरुचरित्राचे महत्त्व पाहून प्रभावित झाले होते.गुरु कधी भेटणार हे सतत विचारणा करत असे.
लोकांनी त्यांना हा प्रश्न गोदावरी नदीला विचारण्यास सांगितल्यावर ते गोदावरी नदीच्या काठी गेले आणि त्यांनी नदीला हा प्रश्न विचारल्यावर देवी आई म्हणाली तुम्हाला गुरु दौलताबादच्या किल्ल्यात सापडणार.तातडीने आपल्या गुरूच्या भेटीसाठी लहानगे एकनाथ बाहेर पडले.
जनार्दन स्वामी हे दौलताबाद किल्याचे प्रमुख होते. किल्यावर 5 वर्षाचे एकनाथ जनार्दन स्वामींना भेटावयास गेले. मी तुझीच वाट बघत होतो असे स्वामी यांनी एकनाथला म्हटले. पूजेची तयारी करण्याचे कार्य स्वामींनी एकनाथला दिले. वयाच्या बाराव्या वर्षी एकनाथ यांनी जनार्दन स्वामींचे शिष्य म्हणून शिष्यत्व स्वीकारले. स्कृत ज्ञानेश्वरीसारख्या अध्यात्मग्रंथांचे व शास्त्रपुराणांचे त्यांनी अध्ययन केले. गुरू जनार्दन स्वामी समवेत एकनाथ तीर्थयात्रेस निघाले. चंद्रावती या गावी आले व चंद्रभट यांचे चतु :श्लोकी भागवताचे व्याख्यान ऐकले.नंतर हे तिघे यात्रेवर निघाले.जनार्दननांनी एकनाथांना ‘चतुःश्लोकी भागवत’ यावर टीका लिहिण्यास आज्ञा दिली.ते गुरु समवेत सात वर्ष तीर्थयात्रेवर होते. नंतर त्यांनी गृहस्थाश्रम स्वीकारला.
संत एकनाथ यांचा विवाह गिरिजाबाई यांच्याशी झाला. त्यांना गोदा आणि गंगा नावाच्या दोन मुली आणि हरिपंडित नावाचा मुलगा असे अपत्यप्राप्त झाले. संस्कृतचे ज्ञान सर्वांपर्यंत पोहोचण्यासाठी त्यांनी मराठीत सांगण्यास सुरु केले असता त्यांना अनेक विरोधकांना समोरी जावे लागले . तरीही त्यांनी भारुडादीच्या मार्गाने लोकांना परमार्थाची शिकवण देऊन लोकांच्या हितासाठी लोकोपयोगी कार्य केले.स्त्री शूद्रादी सर्वांना देवाचे नाम घेण्याचा अधिकार आहे असे त्यांनी लोकांना सांगितले. नाथांना अनेक लोकांचा तिरस्कार मिळाल्यावर देखील त्यांनी आपले लोकहिताचे कार्य सुरु ठेवले आणि भक्तीचा प्रसार आपल्या आचरणाने केला. त्यांनी अनेक ग्रंथांची रचना केली. एकनाथ एक धर्माभिमानी गुरुभक्त होते आणि त्यांनी एक-जनार्दन नावाने अभंग लिहिले.
भक्त नेहमी देवाच्या दारी जाण्याच्या प्रयत्नात असतो. पण देवाने स्वतःच नाथाच्या दारी जाण्याची इच्छा दाखवली. कर्नाटकातील एका सावकाराने बनवलेली श्री विजयी पांडुरंगाची मूर्ती म्हणाली मला नाथांची सेवा पाहिजे. सावकार देवाची मूर्ती घेऊन पैठणला आला आणि मूर्ती एकनाथांच्या स्वाधीन केली. नाथांनी मूर्तीचा स्वीकार केला. एके दिवशी नाथ सर्वसामान्यांसारखे मरण पावले लोकांनी म्हटले ह्यांच्यात आणि आमच्यात काय अंतर ? नाथ तातडीनं उठून बसले आणि नंतर त्यांनी फाल्गून वद्य षष्ठी शके (इ.स. १५३३ ते १५९९) हा दिवस नाथांनी जलसमाधीसाठी निश्चित केला.
एके दिवशी एकनाथजी समाधीत असताना एक भयंकर काळा साप त्याच्या अंगाभोवती गुंडाळला. एकनाथजींच्या छायेखाली आपल्या हिंसक भावना विसरून साप डोक्यावर डोलायला लागला. तो साप एकनाथजींचा साथीदार झाला. तो रोज एकनाथजींकडे येऊ लागला. समाधी करताना अंगाला मिठी मारून मस्तकावर फना पसरून डोलायला सुरुवात करायची आणि समाधीतून जागा होताच निघून जायचा.
पण एकनाथजींना याची माहिती नव्हती. एके दिवशी एकनाथजींसाठी दूध घेऊन आलेल्या शेतकरी एकनाथजींभोवती साप गुंडाळेला पाहून ओरडला. तेव्हाच एकनाथजींची समाधी तुटली आणि मग ते उठले आणि सापही दूर जाताना दिसला. अनुष्ठान पूर्ण करून सर्व काही गुरूंना सांगितले. तेव्हा अत्यंत प्रसन्न होऊन गुरुजींनी त्यांच्यावर आशीर्वादाची पुष्पवृष्टी केली. आता माझा एक निद्रावंद पूर्णपणे नारायणात स्थापित झाला आहे हे समजायला त्यांना वेळ लागला नाही. यानंतर एकनाथजींची 'एकनाथजी महाराज' म्हणून पूजा करण्यात आली.
संत एकनाथ महाराज : अत्यंत सुंदर प्रसंग
पैठणमध्ये एकनाथ महाराजांचे एक शिष्य रहात होते. सर्व प्राणिमात्रात त्यांना परमेश्वर दिसे. ते प्रत्येकाला साष्टांग नमस्कार करत. त्यामुळे लोक त्यांना चेष्टेने 'दंडवतस्वामी' म्हणत असत.
एकदा ते मार्गाने चालले असतांना काही टवाळ विरोधक मंडळींनी त्यांची थट्टा करण्याचे ठरवले. ते स्वामींना एका मेलेल्या गाढवाजवळ घेऊन गेले. त्यांनी विचारले, ''काय हो दंडवत स्वामी, त्या मेलेल्या गाढवातही परमेश्वर आहे का ?'' ''त्याच्यातही परमेश्वर आहे'', असे म्हणून स्वामींनी त्या मृत गाढवाला नमस्कार केला. त्यामुळे ते मेलेले गाढव ताडकन उठले आणि धावू लागले.
गाढव जिवंत झाले, ही गोष्ट एकनाथ महाराजांच्या कानावर गेली. ते दंडवत स्वामींना म्हणाले, ''स्वामी तुम्ही गाढवाला प्राणदान दिलेत ही गोष्ट चांगली असली, तरी आता लोक तुम्हाला फार त्रास देतील. ज्यांचे नातेवाईक मृत होतील, ते तुमच्याकडे येतील आणि मृत व्यक्तीला जिवंत करायला सांगतील. तुमच्या सिद्धीला चुकीचे वळण लागेल.
हे सर्व टाळण्यासाठी तुम्ही ताबडतोब समाधी घ्या.'' ''जशी गुरूंची आज्ञा !'' असे म्हणून स्वामींनी एकनाथ महाराजांच्या चरणांवर मस्तक ठेवून डोळे मिटले. एकनाथांनी आपला आशीर्वादाचा हात त्यांच्या मस्तकावर ठेवला. क्षणातच स्वामींनी देह त्याग केला.
एकनाथ महाराजांकडून ब्रह्महत्येचे भयंकर पाप घडले आहे. त्यासाठी त्यांनी प्रायश्चित घेतले, तरच शुद्ध होईल, असा तोडगा पैठणकरांनी सुचवला. त्यांनी एकनाथ महाराजांना सभेत बोलावले. एकनाथ महाराज प्रसन्न मुखाने सभेसमोर येऊन उभे राहिले. सभेने त्यांना ब्रह्महत्येविषयी प्रायश्चित घ्यावे लागेल, असे सुचवले. एकनाथ महाराज शांतपणे म्हणाले, ''आपण दिलेल्या प्रायश्चित्ताचा मी आनंदाने स्वीकार करीन.'' ब्रह्महत्येला शास्त्रात देहांताची शिक्षा सांगितलेली आहे; पण याच पैठण नगरात ज्ञानदेवांनी रेड्याच्या मुखातून वेद वदवले आणि आपले पावित्र्य सिद्ध केले. तेव्हा एकनाथांनीही देवालया समोरील पाषाण नंदीला गवताचा घास खायला लावून आपले पावित्र्य सिद्ध करावे, नाहीतर पुढील प्रायश्चित्तास सिद्ध व्हावे, असे सुचवले. एकनाथ महाराजांनी गवताची एक मूठ घेतली आणि ते त्या पाषाणाच्या नंदीजवळ गेले. '''हे देवा, तू आता हा गवताचा घास घे'', असे म्हणून एकनाथ महाराजांनी आपल्या हातातील गवत नंदीच्या मुखाजवळ धरले. नंदीने जीभ लांब करून नाथांच्या हातातील गवत तोंडात घेतले. तो गवत चावून खावू लागला. पैठणचे विरोधक त्यांना शरण गेले.
त्याच वेळी एकनाथ महाराज नंदीला म्हणाले, ''देवा, आता आपणही येथे राहू नका. आपणालाही साक्षात्कारी नंदी म्हणून इतरांचा त्रास सहन करावा लागेल. आपण नदीत जाऊन जलसमाधी घ्यावी.'' तो पाषाणाचा नंदी ताडकन् उठला आणि नदीत जाऊन त्याने जलसमाधी घेतली. या दृश्याने एकनाथ महाराजांचे सामर्थ्य न समजलेल्या लोकांचे चांगलेच डोळे उघडले.
संत एकनाथांचे साहित्य आणि शिकवण आणि त्यांचे सामाजिक कार्य -
सारात राहून परमार्थ करता येतो हे त्यांनी दाखवून दिले.जातिभेद दूर करण्यासाठी यांनी आयुष्यभर प्रयत्न केले.त्यांच्या साहित्यातून त्यांनी रंजन व प्रबोधन केले. एकनाथ महाराजांनी आपल्याला ज्ञानेश्वरीची अप्रसिद्ध आवृत्ती दिली.समाजाच्या उन्नतीसाठी काम करण्याचा प्रयत्न केला.एकनाथांनी महाराष्ट्रात वासुदेव संस्थान नावाची चळवळ सुरू केली. यामध्ये वासुदेवा म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या व्यक्तींनी घरोघरी भेट दिली होती. लोकांच्या घरासमोर उभे राहून त्यांनी भजन संमेलनातून धार्मिक संदेश दिला.त्या काळात समाजातील स्त्रियांवर होत असलेले अन्याय, अत्याचार या विषयी ‘रोडगा’ या भारुडातून त्यांनी स्त्रियांच्या मनाची स्थिती व्यक्त केली आहे. स्रीला नकाराचे स्वातंत्र्यच नव्हते. लहान वयातच घरातील मंडळी तिचे लग्न लावून देत असत. फक्त संसार करायचा यापलीकडे तिने विचारच करायचा नाही असा तो काळ होता. त्या काळातील स्त्रियांना जणू या भारुडाने बोलकं केले
महारीण, परटीण, माळी, कुंटीण, भटीण, बैरागीण अशा समाजातील वेगवेगळ्या जातींतील स्त्रियांची प्रातिनिधिकस्वरूपात स्रीची योजना करून त्यांनी तमाम स्त्रियांचे दुःख शब्दांत मांडले.
एकनाथ हे महाराष्ट्रातील अस्पृश्यतेच्या सुरुवातीच्या सुधारकांपैकी एक होते, ते मध्ययुगाच्या उत्तरार्धात कार्यरत होते. ज्या काळात ब्राह्मणांनी अस्पृश्य लोकांची सावली आणि आवाज टाळला, त्यांनी अस्पृश्यांकडे जाहीरपणे शिष्टाचार दाखवला आणि वारंवार त्यांच्याकडे दुर्लक्ष केले.
त्यांच्या कविता प्रत्येक वाचकांना दयाळूपणे आणि माणुसकीने, एका भावाने, बहिणीप्रमाणे, वागण्याचे आवाहन त्यांच्या वाचकांना करतात. या आवाहनात पक्षी, प्राणी आणि वनस्पती देखील समाविष्ट आहेत.
एकनाथांनी बोली भाषेत सर्वसामान्यांना समजेल, उमजेल अशा भाषेत साहित्यनिर्मिती केली. ‘विंचू चावला’ हे भारुड खूप गाजलं. त्याच प्रमाणे ‘दादला’ हे भारुड विनोदी अंगाने लिहून हसत हसवत आशय लोकांपर्यंत पोहचवण्याचे काम त्यांनी केले. आजही एकनाथांची भारुडे म्हटली जातात. एकनाथांची भारुडे अतिशय अर्थपूर्ण आहेत. एक नाही, दोन नाही, तर तब्बल 125 विषयांवरील भारुडे असून त्यांची संख्या 300 आहे. तसेच एकनाथांच्या गौळणीही प्रसिद्ध आहेत. हा गीतप्रकार प्रतिष्ठित समाजात जास्त रुजला आणि बहरला. कीर्तन, भजनात नेहमी गवळणी म्हटल्या जातात.
संत एकनाथांनी 25 फेब्रुवारी 1599 फाल्गुन वद्य षष्ठी, शके 1521 या दिवशी देह सोडला. हा दिवस एकनाथ षष्ठी म्हणून ओळखला जातो. कृष्णकमलतीर्थामध्ये नाभिपर्यंत पाण्यात जावून आत्मा ब्रह्मांडात विलीन केला. त्यांच्या पार्थिव देहावर हरिपंडीतांच्या हस्ते अग्नी देण्यात आला. दुसऱ्या दिवशी त्याठिकाणी गरम राखेवर तुळशी आणि पिंपळाचे रोप उगवले. त्यावरच नाथपुत्र हरिपंडीतांनी चरण पादुकांची स्थापना केली. आजही हजारो भाविक षष्ठीला संत एकनाथांच्या दर्शनास पैठणला दरवर्षी जातात.
