रामानुजाचार्य जयंती बुधवार 26 एप्रिल 2023 रोजी आहे. वैष्णव धर्माच्या मुख्य पंथाबद्दल सांगायचे तर, रामानंदांनी केलेला रामानंद, रामानुजाचार्यांचा विशिष्टाद्वैत, मध्वाचार्यांचा मध्वाचार्य, भास्कराचार्यांनी केलेला निंबार्क, बल्लभाचार्यांनी पुष्टीमार्गी किंवा शुद्धाद्वैत पंथाचे प्रचलन झाले. वैष्णव धर्माचे अनेक उपपंथ आहेत- जसे की बैरागी, दास, राधावल्लभ, सखी, गौडिया, विष्णू स्वामी, श्री संप्रदाय, हंस संप्रदाय, ब्रह्म संप्रदाय, रुद्र संप्रदाय इ. श्री चतु: संप्रदाय हा 52 वैष्णवांचा आहे. रामानुजाचार्यांबद्दल काही माहिती जाणून घेऊया.
संत रामानुजाचार्य यांचा परिचय: संत रामानुजाचार्य यांचा जन्म तामिळनाडूमधील श्रीपेरुंबदूर येथे एका ब्राह्मण कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील केशव भट्ट (काही जणांच्या मते वडील सोमय्या आणि आई कांतिमती) यांचे बालपणीच निधन झाले. बालपणी त्यांना कांचीच्या यादवप्रकाश गुरूंनी वेदांचे शिक्षण दिले होते. वयाच्या 16 व्या वर्षी श्री रामानुजम यांनी सर्व वेद आणि शास्त्रांचे ज्ञान प्राप्त केले आणि वयाच्या 17 व्या वर्षी त्यांचे लग्न झाले. त्यांनी गृहस्थाचा आश्रम सोडला आणि श्रीरंगमच्या यदिराज संन्यासी यांच्याकडून संन्यासाची दीक्षा घेतली.
शिष्य: रामानुजाचार्यांच्या शिष्य परंपरेत श्री रामानंद हे कबीर, रैदास आणि सूरदास यांचे शिष्य झाले.
विशिष्ट द्वैत वेदांत तत्त्वज्ञान : श्री रामानुजाचार्य यांनी वेदांत तत्त्वज्ञानावर आधारित त्यांचे नवीन तत्त्वज्ञान विशिष्ट द्वैत वेदांत तयार केले. वेदांताशिवाय त्यांनी 7व्या-10व्या शतकातील गूढवादी आणि भक्तिमार्गी अल्वर संतांचे भक्तीचे तत्वज्ञान आणि दक्षिणेतील पंचरात्र परंपरा यांना आपल्या विचाराचा आधार बनवले. रामानुजाचार्यांच्या तत्त्वज्ञानात शक्ती किंवा सर्वोच्च यांच्या संबंधात तीन स्तरांचा विचार केला गेला आहे : - ब्रह्म म्हणजे देव, चित म्हणजे स्व आणि अचित म्हणजे निसर्ग.
खरे तर हे चित म्हणजे आत्मतत्व आणि अचित म्हणजेच निसर्ग तत्व हे ब्रह्म किंवा ईश्वरापासून वेगळे नसून ते विशेषत: ब्रह्माचे स्वरूप आहेत आणि ते केवळ ब्रह्मा किंवा ईश्वरावर आधारित आहेत, हा रामानुजाचार्यांचा विशेषाद्वैत सिद्धांत आहे. ज्याप्रमाणे शरीर आणि आत्मा वेगळे नाहीत आणि शरीर आत्म्याचा उद्देश पूर्ण करण्यासाठी कार्य करते, त्याचप्रमाणे ब्रह्म किंवा ईश्वराशिवाय चित आणि अचित तत्त्वाचे अस्तित्व नाही ते ब्रह्म किंवा ईश्वर आणि ब्रह्माचे शरीर आहेत. किंवा देव त्यांच्या आत्म्यासारखा आहे.
म्हैसूरमधील श्रीरंगम येथून निघून रामानुज शालाग्राम नावाच्या ठिकाणी राहू लागले. रामानुजांनी त्या भागात 12 वर्षे वैष्णव धर्माचा प्रचार केला. त्यानंतर त्यांनी वैष्णव धर्माच्या प्रचारासाठी संपूर्ण देशाचा दौरा केला. रामानुजाचार्यांच्या मते भक्तीचा अर्थ पूजा-पाठ, कीर्तन-भजन नसून ध्यान, ईश्वराची प्रार्थना असा आहे. रामानुजम यांचे कर्तृत्व आणि शिकवण आजच्या काळातही उपयुक्त आहे. श्री रामानुजाचार्य अतिशय विद्वान आणि उदार होते. चारित्र्य आणि भक्ती यात ते अद्वितीय होते. त्यांना योगसिद्धीचेही वरदान लाभले. श्री रामानुजाचार्य 1137 मध्ये ब्रह्मलिन झाले.
प्रेरक प्रसंग : नंतर रामानुजाचार्य हे आचार्य अलवंदर यमुनाचार्य यांचे प्रमुख शिष्य झाले. जेव्हा श्रीयमुनाचार्यांचा मृत्यू जवळ आला तेव्हा त्यांनी आपल्या शिष्याद्वारे श्रीरामानुजाचार्य यांना आपल्याकडे बोलावले, परंतु ते पोहोचण्यापूर्वीच श्रीयामुनाजाचार्य यांचा मृत्यू झाला. तेथे पोहोचल्यावर श्री रामानुजाचार्य यांनी पाहिले की श्रीमुनाचार्यांची तीन बोटे वाकलेली आहेत.
रामानुजाचार्यांना हे समजले की श्रीयमुनाचार्यांना 'ब्रह्मसूत्र', 'विष्णू सहस्त्रनाम' आणि अलवंदरांचे 'दिव्य प्रबंधनम' मिळवायचे आहे. त्यांनी श्रीयमुनाचार्यांच्या मृतदेहाला नमस्कार केला आणि त्यांची शेवटची इच्छा पूर्ण केली.
गुरूंच्या इच्छेनुसार रामानुजांनी त्यांच्याकडून तीन गोष्टी करण्याचे व्रत घेतले होते. पहिले – ब्रह्मसूत्र, दुसरे – विष्णु सहस्रनाम आणि तिसरे – दिव्य प्रबंधम वर भाष्य लेखन. रामानुजम यांनी सुमारे नऊ पुस्तके लिहिली आहेत. त्याला नवरत्न म्हणतात. 'श्रीभाष्य' ही त्यांची सर्वात प्रसिद्ध रचना आहे. जे पूर्णपणे ब्रह्मसूत्रावर आधारित आहे. याशिवाय वैकुंठ गद्यम्, वेदांत सार, वेदार्थसंग्रह, श्रीरंग गद्यम्, गीता भाषा, नित्य ग्रंथम, वेदांत दीप, इत्यादी त्यांच्या प्रसिद्ध रचना आहेत.