श्री भक्तविजय अध्याय ४०

श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीअनंतकोटिब्रह्मांडनायकाय नमः ॥    

जय जय भक्तवत्सला रुक्मिणीकांता ॥ दीनबंधो अनाथनाथा ॥ निजभक्तांसी सुखदाता ॥ तुजविण सर्वथा असेना ॥१॥

जय जय अनंतअवतारधारिया ॥ कृपासागरा करुणालया ॥ गुणसमुद्रा यादवराया ॥ निरसीं माया भक्तांची ॥२॥

जय विश्वपते विश्वेश्वरा ॥ कैवल्यदानीं अति उदारा ॥ भक्तभूषणा जगदुद्धारा ॥ निजभक्तअंतरा वससी तूं ॥३॥

जय कमलापते कमललोचना ॥ अक्षयरूपा चैतन्यघना ॥ विश्वकर्त्या राजीवनयना ॥ दीनोद्धारणा जगद्गुरो ॥४॥

निजभक्त पडतां संकटीं ॥ सत्वर धांवसी जगजेठी ॥ त्याचें कार्य करिसी उठाउठीं ॥ लज्जा पोटीं न धरितां ॥५॥

तीं आपुलीं सगुणचरित्र ॥ तूंचि वदविलीं राजीवनेत्र ॥ मी तंव उगाचि निमित्तमात्र ॥ बुद्धि स्वतंत्र असेना ॥६॥

मागील अध्यायीं निरूपण ॥ श्रोतीं ऐकिलें प्रीतींकरून ॥ कान्होपात्रेस जगज्जीवन ॥ दिधलें दर्शन निजकृपें ॥७॥

आतां उदार ज्ञानी धैर्यवंत ॥ जो प्रपंचीं असोनि अति विरक्त ॥ तो निजभक्त दामाजीपंत ॥ परिसा चरित्र तयाचें ॥८॥

अविंधराजा होता बेदरीं ॥ एकनिष्ठ करी त्याची चाकरी ॥ संसार मिथ्या जाणोनि अंतरीं ॥ श्रीहरिभजन करीतसे ॥९॥

पंढरीक्षेत्रापासूनि जाण ॥ मंगळवेढें दोन योजन ॥ तेथील राजमहाल ठाण ॥ केलें स्वाधीन तयाच्या ॥१०॥

रायें विश्वासूक जाणून ॥ दास्तान केलें त्याचें स्वाधीन ॥ कुटुंबासहवर्तमान ॥ तेथेंच येऊन राहिला ॥११॥

मध्यान्हकाळीं अभ्यागतांसी ॥ येतां अन्न देतसे त्यांसी ॥ श्रीपांडुरंगचरणीं अहर्निशीं ॥ भाव मानसीं धरियेला ॥१२॥

ऐसें लोटतां दिवस बहुत ॥ तों दुष्काळ पडला अकस्मात ॥ तेणें जीवजंतु समस्त ॥ क्षुधेनें मरत उपवासीं ॥१३॥

मुखामाजी घालोनि होन ॥ प्राणी पावती मृत्युसदन ॥ परी कोठेंही न मिळे अन्न ॥ ऐसा काळ कठिण आलासे ॥१४॥

स्वदेश टाकोनि लोक गेले ॥ कोणी निर्बळ ते ठायींच राहिले ॥ पंढरीक्षेत्रीं अन्न न मिळे ॥ नाहींत मळे क्षेत्र तेथें ॥१५॥

तंव एक ब्राह्मण क्षुधित होऊन ॥ मंगळवेढ्यास आला त्वरेंकरून ॥ म्हणे आजिचा दिवस मिळेल अन्न ॥ इच्छा मनें हे धरिला ॥१६॥

दामाजपितांचिया घरीं ॥ द्विज पातला त्या अवसरीं ॥ विप्रासी देखतांचि झडकरी ॥ नमन करी सद्भावें ॥१७॥

म्हणे स्नान करूनियां त्वरित ॥ प्रसाद घ्यावया यावें येथ ॥ ऐसा आदर देखोनि बहुत ॥ संतोषे चित्त द्विजाचें ॥१८॥

याचकासी नम्र बोलतां वचन ॥ तेणें संतोषे जगज्जीवन ॥ जेवीं बाळकाचें कोड करितां जाण ॥ समाधान मायेसी ॥१९॥

निजपुत्राचा होतां आदर ॥ पिता संतोष मानी थोर ॥ तेवीं याचकपूजनीं करितां आदर ॥ शारंगधर उल्हासे ॥२०॥

गृहस्थासी काळ असला कठिण ॥ द्यावयासी नसे वस्त्र अन्न ॥ तरी नम्र वचन बोलून ॥ करावें नमन आदरें ॥२१॥

भिक्षा द्यावयासी नसली जरी ॥ तरी आवरोनि धरावी श्वानवैखरी ॥ वसवसोनि पाठी लागला तरी ॥ नरकीं अघोरीं पडेल तो ॥२२॥

ऐसी शास्त्रीं बोलिली नीत ॥ हें सर्व जाणे दामाजीपंत ॥ म्हणोनि द्विजाचा आदर बहुत ॥ करी निजप्रीत लावूनि ॥२३॥

स्नान करूनि आला ब्राह्मण ॥ पंक्तीस बसविला सन्मानेंकरून ॥ नानापरींचीं दिव्यान्न ॥ पात्रीं आणोन वाढिलीं ॥२४॥

शेवटीं पंक्तीसी वाढितां घृत ॥ संकल्प सांगे पुरोहित ॥ आपोशन करवी त्वरित ॥ तों देखिलें विपरीत तेधवां ॥२५॥

पंढरीहूनि आला ब्राह्मण ॥ तो तत्काळ करूं लागला रुदन ॥ अश्रु पडती नेत्रांतून ॥ विस्मित मन सकळांचें ॥२६॥

घरधनी पुसे त्याकारण ॥ म्हणे स्वामी हा समय कोण ॥ काय दुःख आठवून ॥ जाहलेति उद्विग्न त्यासाठीं ॥२७॥

ऐकोनि बोले द्विजवर ॥ आजि दिवस लोटले चार ॥ कुटुंबासहित मुलें लेंकरें ॥ राहिलीं साचार उपवासी ॥२८॥

मी निर्दय बहु कठिण भारी ॥ जेवींत बैसलों तुमचें घरीं ॥ पुढें कैसी होईल परी ॥ खेद अंतरीं वाटातो ॥२९॥

दामाजीपंत ऐकूनि वचन ॥ सांगता जाहला द्विजाकारण ॥ एक संवत्सरपर्यंत जाण ॥ पुरवीन अन्न तुम्हांसी ॥३०॥

आतां स्वस्थ करूनि चित्त भोजन ॥ करावें जीं त्वरित ॥ सायंकाळीं धान्य निश्चित ॥ तुमचें गृहांत पाठवीन ॥३१॥

ऐसें ऐकूनि अभयवचन ॥ द्विजासी वाटलें समाधान ॥ जेवीं आयुष्यहीनासी अमृतपान ॥ शचीरमणें पाजिलें ॥३२॥

तैसा संतोष मानूनि चित्तीं ॥ द्विज जेविला यथानिगुतीं ॥ विडा दक्षिणा घेऊनि प्रीतीं ॥ आशीर्वाद देत संतुष्टचित्तें ॥३३॥

मग बोलावूनि निजभूत्यांसी ॥ दामाजीपंत सांगे त्यांसी ॥ दोन खंड्या धान्य द्विजासी ॥ द्यावें पंढरीसी नेऊनी ॥३४॥

ऐसी आज्ञा होतांचि त्वरित ॥ ब्राह्मणासी आनंद वाटला बहुत ॥ म्हणे मज पावला रुक्मिणीकांत ॥ उल्हासयुक्त मानसीं ॥३५॥

मग धान्य घालोनि वृषभांवरी ॥ सत्वर पाठविलें पंढरपुरीं ॥ दृष्टीसी देखोनि नरनारी ॥ पडलीं त्यावरी सकळिक ॥३६॥

गोण्या फोडोनि तत्काळ ॥ धान्य लुटोनि घेतलें सकळ ॥ कोणाचेंही न चाले बळ ॥ उपवासें पीडिले म्हणूनि ॥३७॥

जयासी दिधलें होतें धान्य ॥ तो रुदन करूं लागला ब्राह्मण ॥ म्हणे माझें धान्य घ्यावया लुटोन ॥ तुम्ही कोण होतसां ॥३८॥

जैसें कृषीवलाचें पिकलें शेत ॥ त्यावरी टोळ पडती बहुत ॥ मग तो जैसा तळमळ करीत ॥ तैसेंचि जाहलें तयासी ॥३९॥

पंढरीचे सकळ ब्राह्मण ॥ तयासी पुसती वर्तमान ॥ कोठोनि आणिलें होतें धान्य ॥ आम्हांकारण सांगिजे ॥४०॥

तो म्हणे दामाजीपंत ॥ उदार ज्ञानी धैर्यवंत ॥ त्यानें कृपा करूनि मातें ॥ अन्न होतें दीधलें ॥४१॥

देवें दिधलें कर्में नेलें ॥ तैसेंचि मजला घडोनि आलें ॥ कुटुंबाचें प्राक्तन फुटलें ॥ धान्य लुटिलें सकळिकीं ॥४२॥

ऐसी ऐकोनियां मात ॥ सकळ ब्राह्मण निघाले त्वरित ॥ दामाजीपंताचें मंदिरांत ॥ आले समस्त तेधवां ॥४३॥

ब्राह्मण देखतांचि दृष्टीसी ॥ नमस्कार केला सद्भावेंसी ॥ द्विज आशीर्वाद देती त्यासी ॥ कल्याण तुम्हांसी असावें ॥४४॥

म्हणती दुष्काळ पडिला कठिण ॥ तुम्हीं ब्राह्मणासी दिधलें अन्न ॥ तो वृत्तांत श्रवणीं ऐकून ॥ आलों धांवून सकळिक ॥४५॥

तूं धैर्यवंत अति उदार ॥ चित्तीं नाहीं सान थोर ॥ अन्नदानीं पात्रविचार ॥ तुज साचार असेना ॥४६॥

गगनी उगवला नारायण ॥ तो प्रकाश करी सर्वां समान ॥ तवी तूं करितां अन्नदान ॥ थोर साने न म्हणसी ॥४७॥

आम्ही क्षेत्रवासी ब्राह्मण ॥ उपवासीं मरतों अन्नाविण ॥ तुझी कीर्ति कानी ऐकून ॥ आलों धांवून या ठाया ॥४८॥

ऐकून द्विजवरांची मात ॥ करुणा उपजली मनांट ॥ मग अभय देऊनि दामाजीपंत ॥ विप्र समस्त बैसविले ॥४९॥

मग सदनीं जाऊन कांतेपासीं ॥ विचार पुसे तियेसी ॥ अन्नावांचूनि पंढरीसीं ॥ मरती उपवासी द्विजवर ॥५०॥

ते सकळ गोळा होऊनि जाण ॥ आपुल्या घरासी आले ब्राह्मण ॥ नाहीं म्हणतां त्यांजकारण ॥ सत्वासी हान होईल कीं ॥५१॥

सकळ संतुष्ट करावयासी ॥ धान्य तों नाहीं आपणापासीं ॥ म्हणोनि विचार पडिला मानसीं ॥ काय ऐसियासी करावें ॥५२॥

एकास धान्य जें दिधलें ॥ तें सकळीं त्याचें हिरूनि नेलें ॥ दुष्काळानें लोक पीडिले ॥ टाकूनि गेले स्वदेश ॥५३॥

कांता बोले तयाप्रती ॥ जैसी तुम्हांसी सुचेल युक्ती ॥ तैसेंच करूनि यथानिगुतीं ॥ द्विजांप्रति तोषवावें ॥५४॥

म्हणे राजधान्याचीं अंबरें दोन ॥ आपणापासीं आहेत जाण ॥ तीं द्विजांहातीं लुटवून ॥ वांचवावे प्राण सकळांचे ॥५५॥

रायासी कळतां वर्तमान ॥ तरी कोपोन घेईल माझा प्राण ॥ एका जीवासी येतां मरण ॥ क्षेत्रीचे ब्राह्मण वांचतील ॥५६॥

म्यां एकल्यानें देहलोभ धरिला ॥ तरी मृत्यु येईल सकळांला ॥ ऐसा चित्तीं विचार केला ॥ मग बाहेर आला सत्वरी ॥५७॥

धान्यअंबरें उघडोनि त्वरित ॥ द्विजांसी म्हणे दामाजीपंत ॥ जयासी धान्य जितुकें लागत ॥ न्यावें तितुकें सदनासी ॥५८॥

ऐसें ऐकोनि उदार वचन ॥ आशीर्वाद देती सकळ ब्राह्मण ॥ श्रीरुक्मिणीपती तुम्हांकारण ॥ करो कल्याण सर्वदा ॥५९॥

समस्त द्विजवर जाऊनि त्वरित ॥ धान्य लुटिलें अपरिमित ॥ हा पंढरींत कळतां वृत्तांत ॥ लोक समस्त पातले ॥६०॥

ब्राह्मण क्षत्रिय वैश्य शूद्र जाण ॥ वाणी वटाव अनाथ दीन ॥ मंगळवेढ्यासी येऊन ॥ धान्य घेऊन जाताती ॥६१॥

सुतार चर्मक नाना याती ॥ कुलाल नापित हीनमती ॥ दामाजीपंताची ऐकूनी कीर्ती ॥ धान्य नेती सकळिक ॥६२॥

गवंडी गवळी पाथववट जाण ॥ कोळी तांबट बागवान ॥ मंगळवेढियांत सत्वर येऊन ॥ नेती धान्य स्वइच्छा ॥६३॥

गुर्जर रंगारी खाराईत ॥ अनुष्ठानी आणि संत महंत ॥ म्हणती आम्हांस तुष्टला रुक्मिणीकांत ॥ याच्या हृदयांत रिधोनियां ॥६४॥

शिंपी रजक बेलदार ॥ आणिक वर्णयाती अपार ॥ अंत्यजादिक हीन नर ॥ धान्य अपार ते नेती ॥६५॥

श्रोते आशंका धरितील कांहीं ॥ कीं सकळ याती एके ठायीं ॥ आणावयासी कारण कायी ॥ उंचनीच नाहीं निवडिले ॥६६॥

तरी पंढरीक्षेत्रीं राहती ॥ ते सारिखेच मानावे निश्चितीं ॥ पुरातन अभंगीं बोलिलें संतीं ॥ संशय चित्तीं न धरावा ॥६७॥

नव लक्ष जलचरें सागरापोटीं ॥ परी त्याची सकळांवरी सारिखी दृष्टी ॥ तेवीं सकळ यातींस कृपादृष्टीं ॥ पाहे जगजेठी सारिखें ॥६८॥

कीं दश लक्ष पक्षियांच्या जाती ॥ तितुक्या आकाशांत हिंडती ॥ तेवीं सकळ यातींसी रुक्मिणीपती ॥ सारिखें चित्तीं लेखीत ॥६९॥

नातरी वीस लक्ष स्थावरांकुर ॥ वसुधेसी सारिखे निरंतर ॥ तेवीं पतितपावन दीनोद्धार ॥ लेखी चराचर सारिखें ॥७०॥

जयांसी पूर्ण आत्मज्ञान ॥ तेचि जाण सिद्धांतखूण ॥ ते दृष्टीसी पाहूनि सकळ वर्ण ॥ थोर सान न म्हणती ॥७१॥

हे उत्तम भक्तांची निजस्थिती ॥ जाणीतली दामाजीपंतीं ॥ म्हणवूनि अन्न सर्वांभूतीं ॥ वांटी निजप्रीतीकरूनि ॥७२॥

अनाथ दुर्बळ अति दीन ॥ त्यांचे दुष्काळीं वांचविले प्राण ॥ परी मज घडलें अन्नदान ॥ नव्हेचि आठवण चित्तांत ॥७३॥

एकासी एक सांगती मात ॥ कीर्ति प्रकटली स्वदेशांत ॥ कृपण नर जे का प्रपंचांत ॥ ते ऐकूनि चित्तांत जळती कीं ॥७४॥

म्हणती राजयाचें धान्य वांटिलें ॥ त्याच्या पदरचें काय गेलें ॥ कायाकष्टें मेळवूनि भलें ॥ नाहीं वांटिलें तयानें ॥७५॥

एक म्हणती टाकूनि आपुला धंदा ॥ व्यर्थ कां करितां त्याची निंदा ॥ राजयासी कळतां भरेल क्रोधा ॥ करील आपदा बहु त्याची ॥७६॥

कायाकष्टाचें वांटावें धन ॥ त्यापरीस अघटित केलें तयान ॥ अविंधासी कळल्या वर्तमान ॥ घेईल प्राण तयाचे ॥७७॥

ऐसी परस्परें मात ॥ आपुल्या घरीं लोक बोलत ॥ परी दामाजीपंत आनंदयुक्त ॥ हर्षशोकांत पडेना ॥७८॥

एक मासपर्यंत जाण ॥ धान्य नेती याचकजन ॥ तों पुढें ओढवलें महाविघ्न ॥ तेंचि परिसा सज्जन भाविक हो ॥७९॥

मुजुमदार कानडा ब्राह्मण ॥ विष्णुद्रोही होता दुर्जन ॥ त्यानें बेदरीं वर्तमान ॥ रायासी लिहून पाठविलें ॥८०॥

म्हणे राजाधिराजा नगराधिपती ॥ परिसावी सेवकाची विनंती ॥ तुमचें धान्य दामाजीपंतीं ॥ विप्रांहातीं लुटविलें ॥८१॥

मी तुमचा म्हणवितों अंकित ॥ सेवेसी निवेदन केली मात ॥ ऐसा सर्व लिहूनि वृत्तांत ॥ बेदरीं त्वरित पाठविला ॥८२॥

पत्र ऐकतांचि श्रवणीं ॥ अविंधराजा संतप्त मनीं ॥ जेवीं घृतें शिंपितां अग्नी ॥ प्रदीप्त गगनीं होय जैसा ॥८३॥

कीं वारणासी मद्य पाजितां सत्वर ॥ तो पाडूं पाहे भलतेंचि मंदिर ॥ तेवीं वृत्तांत नृपवर ॥ ऐकोनि विचार करीना ॥८४॥

म्हणे माझी आज्ञा नाहीं घेतली ॥ आणि धान्यअंबरें कैसीं वांटिलीं ॥ मग दूत पाठवूनि ते काळीं ॥ तलब केली सक्रोध ॥८५॥

दुर्बुद्धि धरिली मनांत ॥ हजूर बोलावूनि दामाजीपंत ॥ शिक्षा करूनियां निश्चित ॥ शिरच्छेद त्वरित करावा ॥८६॥

मंगळवेढ्यासी येऊनि दूत ॥ आज्ञापात्र दाखविती त्वरित ॥ ग्रामवासी लोक समस्त ॥ चिंताक्रांत मानसीं ॥८७॥

म्हणती अन्याय केला थोर ॥ येणें लुटविलीं धान्यअंबरें ॥ म्हणोनि आले राजकिंकर ॥ बेदरीं सत्वर न्यावया ॥८८॥

पत्र वाचितांचि त्वरित ॥ चित्तीं उमजला दामाजीपंत ॥ म्हणे मज अन्याय घडला बहुत ॥ आतां कासया खंत करावी ॥८९॥

दूत पाठविले न्यावयासी ॥ दामाजीपंत म्हणे त्यांसी ॥ बेदरीं जातां पंढरीसी ॥ रुक्मिणीकांतासी भेटावें ॥९०॥

ऐसें म्हणूनि त्या अवसरा ॥ सत्वर आले पंढरपुरा ॥ स्नान करूनि भीमातीरा ॥ महाद्वारा चालिला ॥९१॥

गरुडपारीं लोटांगण ॥ घालोनि केलें पुढें गमन ॥ मग शेजारमंडपीं येऊन ॥ केलें नमन साष्टांग ॥९२॥

वरतें पाहातांचि सत्वरीं ॥ तों परब्रह्म देखिलें विटेवरी ॥ जो अनाथनाथ भक्तकैवारी ॥ विश्वोद्धारी जगद्गुरु ॥९३॥

श्रीमुख साजिरें अति सुंदर ॥ दिव्य कुंडलें मकराकार ॥ कंठीं कौस्तुभ पुष्पहार ॥ कांसे पीतांबर वेष्टिला ॥९४॥

सम चरण कर कटीं ॥ नासाग्रीं ठेविली असे दृष्टी ॥ ऐसा देखोनि जगजेठी ॥ संतोष पोटीं वाटला ॥९५॥

सप्रेम देऊनि आलिंगन ॥ मग सद्भावें धरिले दोनी चरण ॥ मागुती स्वरूप न्याहाळून ॥ कर जोडोनि विनवित ॥९६॥

म्हणे देवाधिदेवा रुक्मिणीकांता ॥ शेवटील भेटी हेचि आतां ॥ लोभ न सांडावा सर्वथा ॥ चरणीं माथा ठेविला ॥९७॥

मी अन्याय आचरलों प्रसिद्ध ॥ रायें अंतरीं धरिला क्रोध ॥ आतां करावया शिरच्छेद ॥ पाठविले दूत न्यावया ॥९८॥

परी जन्मोनि सार्थक जाहलें पाहें ॥ शेवटीं देखिले तुझे पाये ॥ ऐसें बोलोनि लवलाहें ॥ सद्गदित पैं जाहला ॥९९॥

गहिंवरें कंठ दाटला जाण ॥ आसुवें भरले दोनी नयन ॥ मागुती स्वरूप न्याहाळून ॥ आज्ञा मागे दामाजी ॥१००॥

ऐसें ऐकूनि वचन ॥ दूत म्हणती चला त्वरेन ॥ उशीर न करावा म्हणून ॥ जरूर जाणें असे पैं ॥१॥

मग सत्यभामा राधा रुक्मिण ॥ यांसी साष्टांगें केलें नमन ॥ गरुड हनुमंत वंदोन ॥ सत्वर तेथोन चालिला ॥२॥

क्षेत्रवासी लोक समस्त ॥ एकमेकांसी बोलत ॥ कैसें करील पंढरीनाथ ॥ न कळे निश्चित कोणासी ॥३॥

सव्य घालोनि पंढरपुर ॥ दामाजीपंत गेला सत्वर ॥ संकट देखोनि रुक्मिणीवर ॥ काय करिते जाहले ॥४॥

म्हणे मजवरी त्याणें घालून भार ॥ लुटविलें धान्याचें अंबर ॥ आतां राजा सक्रोध होऊन थोर ॥ नेतो सत्वर मारावया ॥५॥

तरी मी भक्तकैवारी जाण ॥ ऐसें बोलती शास्त्रें पुराण ॥ आतां न करितां त्याचें धांवण ॥ येईल उणेपण आपणासी ॥६॥

ऐसें विचारूनि मनीं ॥ काय करी मोक्षदानी ॥ धान्याची गणना करूनी ॥ द्रव्य ते क्षणीं घेतलें ॥७॥

ऐसें बोलोनि पंढरीश ॥ तत्काळ धरिला अंत्यजवेष ॥ भक्तकाजासी जगन्निवास ॥ धरी उल्हास सप्रेम ॥८॥

दामाजीपंताचें हस्ताक्षर ॥ राजासी अर्जी लिहिली सत्वर ॥ आपण होऊनि पाडेवार ॥ चालिले सत्वर बेदरा ॥९॥

फाटक्या चिंध्या रुक्मिणीकांत ॥ मस्तकीं बांधोनियां त्वरित ॥ कंठीं घालूनि काळें सूत ॥ पगर कानांत घातले ॥११०॥

कांसेसी बांधोनी लंगोटी ॥ हातीं सत्वर घेतली काठी ॥ रुक्मिणी म्हणे जगजेठी ॥ काय गोष्टी योजिली ॥११॥

मग म्हणे वैकुंठनाथ ॥ दामाजी माझा निजभक्त ॥ त्यासी मारावया निश्चित ॥ बेदरीं त्वरित नेलें कीं ॥१२॥

त्याचें करावया काज ॥ अनामिक मी जाहलों आज ॥ भक्तांसी संकट पडतां मज ॥ नये लाज सर्वथा ॥१३॥

द्रव्यपोतें घेउनि सत्वर ॥ तयावरी केली राजमोहोर ॥ अति लगबगें शारंगधर ॥ प्रकटले बेदरपट्टणीं ॥१४॥

द्वारपाळांसी जगज्जीवन ॥ सांगते जाहले वर्तमान ॥ मी आलों मंगळवेढ्याहून ॥ करा निवेदन ॥ धन्यासी ॥१५॥

राजाज्ञा घेऊनि त्वरित ॥ द्वारपाळीं नेला आंत ॥ जोहार करी पंढरीनाथ ॥ नवल अद्भुत वाटलें ॥१६॥

श्रुतिशास्त्रें वर्णिती गुण ॥ त्यांसी न कळे ज्याचें महिमान ॥ तो खालीं करूनि मान ॥ जोहार म्हणून बोलत ॥१७॥

अठ्ठ्यायशीं सहस्र ऋषि अमूप ॥ जयाचे प्राप्तीसी करिती तप ॥ तो अविंधासीं म्हणे मायबाप ॥ येतां अभिशाप भक्तासी ॥१८॥

वजीर पुसती त्याकारणें ॥ कोठूनि नाईक जाहलें येणें ॥ ऐसें ऐकोनि मनमोहनें ॥ बोलिलें वचन तें ऐका ॥१९॥

म्हणे मी मंगळवेढियाचा ॥ राबता महार दामाजीचा ॥ खानजाद त्याच्या घरचा ॥ गुलाम साचा म्हणवितों ॥१२०॥

म्हणाल क्षीरसागरीं शेषशायीं ॥ तो नीचशब्द बोलेल कायी ॥ तरी येचिविषयीं आपुले ठायीं ॥ विकल्प कांहीं न धरावा ॥२१॥

नंदाच्या गायी राखोनि जाणा ॥ गुराखी प्रसिद्ध म्हणवी आपणा ॥ धर्माघरीं यादवराणा ॥ उच्छिष्टें काढी प्रीतीनें ॥२२॥

अर्जुनाचा होऊनि सारथी ॥ घोडीं धुतलीं चहूं हातीं ॥ तो खानजाद म्हणतां रुक्मिणीपती ॥ संकोच चित्तीं धरीना ॥२३॥

नांव पुसतां तये वेळां ॥ म्हणे मी विठोनाईक लेंकुरवाळा ॥ ऐसें बोलोनि घनसांवळा ॥ कागद टाकिला त्यापुढें ॥२४॥

अक्षर ओळखितां त्यांसी ॥ यथार्थ वाटलें अवघियांसी ॥ अर्जदास्त वाचूनि राजयासी ॥ दाविते झाले तेधवां ॥२५॥

दृष्टीसी पत्र देखोन ॥ राजा करी आवडीं श्रवण ॥ म्हणे अन्याय केला असतां जाण ॥ काय लिहून पाठविलें ॥२६॥

पत्र लिहिलें ऐशा रीतीं ॥ म्हणे राजाधिराज भूपती सेवेसी दामाजीपंत विनंती ॥ तुम्हांप्रती करीतसे ॥२७॥

दुष्काळ पडिला स्वदेशांट ॥ अन्न महर्घ झालें बहुत ॥ सातशें खंडी धान्य त्वरित ॥ तुमच्या स्वहितार्थ विकलें कीं ॥२८॥

एका रुपयावरी जाण ॥ निरख पायली होती धारण ॥ तें सर्वही द्रव्य पोतें भरून ॥ सेवेसी पाठवून दीधलें ॥२९॥

विठोनाईक राबता आमुचा ॥ कुलअखत्यार आहे घरींचा ॥ हिशोब द्रव्य देईल साचा ॥ जाब पावल्याचा देइंजे ॥१३०॥

ऐसें पत्र ऐकोनि जाणा ॥ असत्य वाटलें सकलां जणां ॥ खलेती लहान देखोनि नयना ॥ संशय मना वाटतसे ॥३१॥

हिशेब पाहतां सकळांसी ॥ जाऊनि सांगती रायासी ॥ अडुसष्ट सहस्र एक लक्षासी ॥ गणती द्रव्यासी पाहिजे ॥३२॥

पोतें फोडोनि जंव पाहात ॥ तंव तें भरलें अगणित ॥ मोजणारांचे शिणले हात ॥ राजा विस्मित अंतरीं ॥३३॥

जैशा वाळूंतील विहिरी जाण ॥ पाणी भरतां न सरे त्यांतून ॥ तैसेंचि लाघव जगज्जीवन ॥ दावी करून तयांसी ॥३४॥

परी उमज न पडे कोणाप्रती ॥ मायालोभें घातली भ्रांती ॥ ते राजयाचें दैव वानिती ॥ सभाग्य म्हणती तयासी ॥३५॥

द्रव्य न सरेचि अपरिमित ॥ मग पोतें टाकिलें भांडारांत ॥ म्हणती धन्य दामाजीपंत ॥ आपुलें स्वहित जाणतो ॥३६॥

मुजुमदारची ऐकूनि बोली ॥ म्यां व्यर्थचि त्याजला तलब केली ॥ जैसीं रजकांचीं खरें भुललीं ॥ म्हणूनि दवडिली कामधेनु ॥३७॥

तंव अंगणीं बोले शारंगधर ॥ पावल्याचा जाब द्यावा सत्वर ॥ मंगळवेढें बहुत दूर ॥ होईल उशीर जावया ॥३८॥

दामाजीपंतासी पत्र लिहिले ॥ धान्याचें सकळ द्रव्य पावलें ॥ मुजुमदारासी धरूनि वहिलें ॥ बंदी घातलें पाहिजे ॥३९॥

पत्र वाचितांचि तत्काळ ॥ हक्क बुडवावा त्याचा सकळ ॥ मंगळवेड्यांत चिरकाळ ॥ अखंद तुम्ही असावें ॥१४०॥

विठो नाइकासी वस्त्रें देऊन ॥ रायें गौरविला सन्मानेंकरून ॥ हें देखोनि जगज्जीवन ॥ आशीर्वचन बोलती ॥४१॥

तुम्हांसी हयात व्हावी धनिया ॥ उदंड यावी दौलत दुनिया ॥ पुढती मुजरा करूनियां ॥ पत्र मागोनियां घेतलें ॥४२॥

दामाजीपंतासी वस्त्रें भूषणें ॥ रायें दिधलीं संतुष्टमनें ॥ शिबिका गज रथ आभरणें ॥ दूतांहातीं पाठविलीं ॥४३॥

त्यांसवेंचि जगज्जीवन ॥ चालिले मंगळवेढियालागून ॥ हें दामाजीपंतास वर्तमान ॥ कळलें नाहीं सर्वथा ॥४४॥

तयासी बेदरीं येतां देख ॥ वाटेसी पडली चुकामुक ॥ तो मायालाघवी वैकुंठनायक ॥ लीला भक्तांसी दावितसे ॥४५॥

तया दामाजीपंतासी त्वरित ॥ राजदूत आणिती बेदरांत ॥ राजयासी कळला वृत्तांत ॥ तो सामोरा येत तयासी ॥४६॥

दृष्टादृष्टि होतांचि जाण ॥ नृपवर देतसे आलिंगन ॥ म्हणे काल विठो महार येऊन ॥ रसद भरून दिधली कीं ॥४७॥

वस्त्रें भूषणें तयाहातीं ॥ तुम्हांस पाठविलीं निजप्रीतीं ॥ आम्हीं कानड्याची ऐकोनि कुमती ॥ राग चित्तीं आणिला ॥४८॥

बोलावणें पाठवितां देख ॥ तों कालचि आला विठो नाईक ॥ त्याणें वृत्तांत सकळिक ॥ आम्हांसी देख सांगितला ॥४९॥

तुमचें हातींचें हस्ताक्षर ॥ पत्र आणिलें जी साचार ॥ द्रव्य देऊन अपार ॥ आपण सत्वर गेला कीं ॥१५०॥

वचन ऐकोनि दामाजीपंत ॥ आश्चर्य करी मनांत ॥ मग म्हणे शिणला पंढरीनाथ ॥ माझा आघात चुकवावया ॥५१॥

जो निर्गुण निर्विकार ॥ निष्काम निरुपम साचार ॥ तेणें अंत्यजरूप लक्ष्मीपती ॥ माथां द्रव्यभार वाहिला ॥५२॥

ज्याच्या मुकुटाची पहतां दीप्ती ॥ कोटि सूर्य लोपोनि जाती ॥ तो पुराणपुरुष लक्ष्मीपती ॥ बांधी चिंधोटी मस्तकीं ॥५३॥

कुंडलें टाकूनि मकराकार ॥ कानीं घातले असतील पगर ॥ कौस्तुभमणि अति सुंदर ॥ साम्डोनि दोर कां ल्याला ॥५४॥

शंख चक्र टाओनि जगजेठी ॥ हातीं घेतली असेल काठी ॥ पीतांबर सोडोनि उठाउठीं ॥ नेसला लंगोटी मजसाठीं ॥५५॥

वाळे नेपुरें सांडोनि चरणा ॥ ल्याला असेल फाटाक्या वाहणा ॥ आग लागो माझिया जीवपणा जगज्जीवना कष्टविलें ॥५६॥

ऐसें बोलोनि दामाजीपंत ॥ झाला कंठीं सद्गदित ॥ प्रेमें अश्रु नयनीं लोटात ॥ तो आनंद न वर्णवे ॥५७॥

रायासमवेत सकळ जन ॥ आश्चर्य करिती मनांतून ॥ म्हणती अंत्यज नव्हे तो रुक्मिणीरमण ॥ अनुभवें खूण कळतसे ॥५८॥

तो जरी मानवी असता नर ॥ तरे कैसा वागविता इतका भार ॥ एक लष अडसष्ट सहस्र ॥ द्रव्य मोलून घतलें ॥५९॥

तरी न्यून नव्हे पोत ॥ मोजणारांचे शिणले हात ॥ मग भांडारगृहीं ते त्वरित ॥ टाकिलें असे अद्यापि ॥१६०॥

ऐसें बोलतां सकळांपती ॥ विवेकें अनुताप जाहला चित्तीं ॥ म्हणे जेणें शिणला रुक्मिणीपती ॥ तें कर्म मगुती करींना ॥६१॥

कानीं घालितां तुटती कान ॥ तें कासया पाहिजे कांचन ॥ जेणें शिणला जगज्जीवन ॥ तें कर्म परतोन न करीं मी ॥६२॥

मग रायासी म्हणे ते अवसरीं ॥ आतां पुरे तुमची चाकरी ॥ आम्हांसी निरोप द्यावा सत्वरी ॥ पंढरपुरीं रायावया ॥६३॥

राजा म्हणे तयालागूनी ॥ तुमचा देवचि झाला ऋणी ॥ तुमचेनि योगें आम्हांलागूनी ॥ चक्रपाणी भेटले ॥६४॥

असो इकडे शारंगधर ॥ मंगळवेढियासी गेले सत्वर ॥ घरीं सांगोनि समाचार ॥ अदृश्य झाले तेधवां ॥६५॥

राजसेवा टाकूनि त्वरित ॥ पंढरीसी आला दामाजीपंत ॥ कंठीं होऊनि सद्गदित ॥ आलिंगन देत देवासी ॥६६॥

म्हणे पतितपावना रुक्मिणीकांता ॥ दीनबंधो पंढरीनाथा ॥ माझिया अपराधांची गणिता ॥ नव्हे सर्वथा कोणासी ॥६७॥

तूं सनकादिकांसी पूज्यमान ॥ शिवादिक वंदिती तुझे चरण ॥ तो तूं अनामिक होऊन ॥ माझा प्राण रक्षिला ॥६८॥

तूं विरंचीचा जनिता ॥ पवित्र गंगेचा आहेसी पिता ॥ मजकारणें जगन्नाथा ॥ अंत्यज वृथा झालासी ॥६९॥

विठोनाईक नामाभिधान ॥ तुझें ठेवणार होता कोण ॥ घरचा लेंकवळा म्हणोन ॥ आलासी सांगून रायासी ॥१७०॥

ऐसें म्हणोनि तये क्षणीं ॥ सप्रेम लोटले अश्रु नयनीं ॥ स्वरूप दृष्टीं न्याहाळूनी ॥ मस्तक चरणीं ठेविला ॥७१॥

कुटुंबासहित पंढरींत ॥ निश्चल राहिला दामाजीपंत ॥ कीर्तनीं होऊनि प्रेमभरित ॥ गुण वर्णीत हरीचे ॥७२॥

क्षेत्रवासी लोक बोलती ॥ म्हणती धन्य धन्य याची भक्ती ॥ ऋणी केला रुक्मिणीपती ॥ वाढविली कीर्ति अद्भुत ॥७३॥

अघटित करूनि दाविली करणी ॥ म्हणोनि तुष्टला चक्रपाणी ॥ ऐसें आपआपुलें सदनीं ॥ लोक बोलती परस्परें ॥७४॥

पुढिले अध्यायीं कथानक ॥ मृत्युंजयचरित्र अलोलिक ॥ आवडीनें परिसा भाविक ॥ सौख्यदायक सर्वांसी ॥७५॥

जरी भावार्थ नसला चित्तीं ॥ तरी नादलुब्धही पावन होती ॥ किंवा चकोरासी अमृत लाधतां निश्चितीं ॥ प्रकाश देखती सर्वत्र ॥७६॥

म्हणोनि आबालवृद्ध सकळांप्रती ॥ प्रार्थीतसे महीपती ॥ अंतरीं लावूनियां प्रीती ॥ रुक्मिणीपती भजावा ॥७७॥

स्वस्ति श्रीभक्तविजय ग्रंथ ॥ ऐकतां तुष्टेल जगन्नाथ ॥ प्रेमळ ऐका भाविक भक्त ॥ चत्वारिंशाध्याय रसाळ हा ॥१७८॥

श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ श्रीरुक्मिणीपांडुरंगार्पणमस्तु ॥ शुभं भवतु ॥ श्रीरस्तु ॥

श्रीभक्तविजय चत्वारिंशाध्याय समाप्त