श्रीरामविजय - अध्याय ३९ वा

अध्याय एकोणचाळीसावा - श्लोक १ ते ५०

श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीसीतारामचंद्राभ्यां नमः ॥

देवाधिदेव राजीवनेत्र ॥ पुराणपुरुष घनश्यामगात्र ॥ लीला दाखविली विचित्र ॥ भक्तजन तारावया ॥१॥

सौमित्र पडिला रणांगणीं ॥ श्रवणीं ऐकतां कोदंडपाणी ॥ शोकाकुलित पडिला धरणीं ॥ सुमंतें सांवरून उठविला ॥२॥

दळ घेऊन अपरिमित ॥ समागमें घेतला हनुमंत ॥ रणाप्रति धांविन्नला भरत ॥ पवनवेगें करूनियां ॥३॥

भरत आणि हनुमंत ॥ रण विलोकिती समस्त ॥ तंव ते सससावोनि सीतासुत ॥ दोघे पुढें पातले ॥४॥

हनुमंताचे कर्णीं समस्त ॥ भरत सांगे गुप्त मात ॥ म्हणे हे राघवाऐसे दिसत ॥ सीतासुत निश्चये ॥५॥

जानकी होती गर्भिणी ॥ तैसीच रामचंद्रे सोडिली वनीं ॥ हनुमंत म्हणे मजही मनीं ॥ ऐसेंच गमें निश्चयें ॥६॥

वैरागरावांचून रत्न ॥ सहसा न होय निर्माण ॥ हे जानकीचे नंदन ॥ मजही पूर्ण कळों आले ॥७॥

तों लहूसी म्हणे कुश वीर ॥ पैल ते नर आणि वानर ॥ हळूच करितात विचार ॥ तें तुज कांही समजलें ॥८॥

आम्हां दोघांसी युद्धी गोवूनी ॥ श्यामकर्ण न्यावा सोडोनि ॥ हेंच त्यांनीं धरिले मनीं ॥ सांगती कानीं एकमेकां ॥९॥

तरी तूं रक्षी श्यामकर्ण ॥ त्यांसीं युद्ध करितों मी निर्वाण ॥ ऐसें कुश वीर बोलोन ॥ सरसावून पुढें आला ॥१०॥

धनुष्यासी लावून बाण ॥ भरताप्रती बोले वचन ॥ तूं वडील काय लक्ष्मणाहून ॥ तुझें आंगवण थोर दिसतसे ॥११॥

तुझें नाम काय सांग सत्वर ॥ पिता तुझा कोठील नृपवर ॥ त्वां पूर्वी युद्ध दुर्धर ॥ कोणासीं केलें सांगपां ॥१२॥

माझे नाम पुससील ये क्षणीं ॥ तरी मी वीर कुशेंद्र चूडामणी ॥ या उपरी भरत तये क्षणी ॥ काय बोलता जाहला ॥१३॥

म्हणे लेकुरा तूं जाय येथोन ॥ तुज मी दिधले जीवदान ॥ भरतें मज सोडिलें म्हणोन ॥ सांग आपुले मातेसी ॥१४॥

मग कुश बोले हांसोन ॥ तुझें बंधू पडले दोघेजण ॥ त्यांचा सूड घ्यावया पूर्ण ॥ रामें पाठविलें तुम्हांसी ॥१५॥

युद्ध सांडूनि सांगसी गोष्टी ॥ बंधूचा सूड घेईं उठाउठी ॥ ना तरी आता रणीं दावून पाठी ॥ अयोध्येसीं पळें कां ॥१६॥

पाठमोऱ्यासी न मारीं जाण ॥ तज अभय दिधलें पूर्ण ॥ कोण तुझा आहे रघुनंदन ॥ त्यासी घेऊन येईं वेगें ॥१७॥

ऐसें बोलतां सीतानंदन ॥ भरतें चापासी लावूनि बाण ॥ आकर्णपर्यंत ओढून ॥ कुशावरी सोडिला ॥१८॥

सीतात्मजे शर टाकून ॥ मध्येंच तोडिला तो बाण ॥ सवेंच शरजाळ घालून ॥ कटक बहुत संहारिले ॥१९॥

भरत जे जे अस्त्र सोडित ॥ तें तें न मानी सीतासुत ॥ युद्धविद्या सरली समस्त ॥ सीतासुत नाटोपे ॥२०॥

भरतें प्रेरिलें कार्तवीर्यास्त्र ॥ सहस्रकरांचे प्रकटले वीर ॥ बाण सोती अनवार ॥ हांकें अंबर गाजविती ॥२१॥

ऐसें देखतां राघवकुमरें ॥ भार्गवास्त्र सोडिले त्वरें ॥ कार्तवीर्यास्त्र एकसरें ॥ गुप्त जाहले तेधवां ॥२२॥

मग भरते प्रेरिली कालरात्री ॥ तमें दाटली धरित्री ॥ तंव सीतापुत्रें ते अवसरी ॥ द्वादश सूर्य प्रकटविले ॥२३॥

त्या प्रकाशे ते वेळां ॥ विरिंचिगोळ तपों लागला ॥ भरत म्हणे हा कळिकाळा ॥ सर्वथाही नाटोपे ॥२४॥

भरतें सोडिले महिषासुर ॥ कुशें टाकिली शक्ति अनिवार ॥ भरतें सोडिलें त्र्यंबकास्त्र ॥ येरें भस्मासुरास्त्र सोडिलें ॥२५॥

मग कुशेंद्रें ते वेळां ॥ सूर्यमुख बाण काढिला ॥ जैसी मेघांतून निघे चपळा ॥ तैसा गेला त्वरेनें ॥२६॥

भरताचे हृदयीं येऊन ॥ खडतरला दिव्य बाण ॥ स्यंदनावरून उलथोन ॥ भरत खाली पडियेला ॥२७॥

दळ पूर्वीच आटिले समस्त ॥ ऐसें देखोनि हनुमंत ॥ घेऊन एक विशाळ पर्वत ॥ कुशेंद्रावरी धांविन्नला ॥२८॥

भोवंडून बळें भिरकाविला ॥ कुशें वज्रमुख बाण सोडिला ॥ अचळ फोडोन पिष्ट केला ॥ धुरोळा उडाला आकाशीं ॥२९॥

मारुतीचे हृदय लक्षून ॥ सोडिले तेव्हां वज्रबाण ॥ तो वज्रदेही परी मूर्च्छना येऊन ॥ धरणीवरी पडियेला ॥३०॥

इकडे बिभीषण आणि रघुनंदन ॥ विचार करीत बैसले पूर्ण ॥ बाळक हे कवणाचे कोण ॥ युद्ध निर्वाण करिताती ॥३१॥

तों अकस्मात आली मात ॥ रणीं पडला वीर भरत ॥ मूर्च्छना येऊनि हनुमंत ॥ रणांगणीं तळमळे ॥३२॥

बिभीषण म्हणे रघुनाथा ॥ आतां कासया यज्ञ करितां ॥ परमाश्चर्य तत्वतां ॥ जाऊनियां पहावें ॥३३॥

रघुवीर बोले तेव्हा वचन ॥ काळ कैसा परम कठिण ॥ बंधू पडिले तिघेजण ॥ कुलक्षय पूर्ण मांडला ॥३४॥

परम क्रोधावला रघुनंदन ॥ तोडोनि टाकिले यज्ञकंकण ॥ होमद्रव्यें उलंडून ॥ सीतारमण ऊठला ॥३५॥

हडबडली अयोध्या सर्व ॥ निशाणीं न घालितां घाव ॥ रथारूढ होऊनि सर्व ॥ पवनवेगें धांवले ॥३६॥

बिभीषण सुग्रीव जांबुवंत ॥ नळ नीळ शरभ वाळिसुत ॥ अयोध्येचे दळ समस्त परम वेगें धांवत ॥३७॥

वर्षाकाळीं गंगेचे पूर ॥ सागराप्रति जाती सत्वर ॥ तेवीं नरवानरांचे भार ॥ रणसिंधूजवळी पातले ॥३८॥

तिघे बंधू पडिले रणीं ॥ ते नयनीं विलोकी चापपाणी ॥ की नमस्कार घातले धरणीं ॥ तिघांही मिळूनि एकदांचि ॥३९॥

तुझे कन्येस गांजिले व्यर्थ ॥ म्हणोनि पृथ्वीस नमस्कार करित ॥ असो प्रेते देखोनि रघुनाथ ॥ मनीं परम क्षोभला ॥४०॥

दुरोनी मग देखिले नयनीं ॥ श्यामसुंदर बाळें ते क्षणीं ॥ एकाकडे एक पाहोनी ॥ गोष्टी करिती कौतुकें ॥४१॥

कौपीन मौंजी यज्ञोपवीत ॥ तेणें शोभती किशोर अद्भुत ॥ माथांची शिखा उडत ॥ दृष्टी नाणिती परदळातें ॥४२॥

असो वृक्ष पाषाण घेऊन ॥ धांवले एकदांचि वानरगण ॥ तों दोघेही धनुष्य चढवून ॥ सरसावून पुढें आले ॥४३॥

आश्चर्य करी रघुनंदन ॥ सोडिती बाणापाठीं बाण ॥ मृगेंद्राऐसें गर्जोन ॥ दोघे वचन बोलती ॥४४॥

घालिती असंभाव्य बाणजाळ ॥ जर्जर केलें वानरदळ ॥ शिळा वृक्ष फोडोनि सकळ ॥ परदळावरी टाकिती ॥४५॥

अनिवार बाळकांचा मार ॥ न सोसवती दारुण शर ॥ प्रेते पडली अपार ॥ उरले वानर पळती भयें ॥४६॥

हनुमंत भावी मनांत ॥ ऊर्ध्वपंथे उतरून अकस्मात ॥ पुच्छें बांधोन दोघे त्वरित ॥ राघवापासी आणावे ॥४७॥

उडों पाहे अंजनीकुमर ॥ तो कुशें टाकिला सबळ शर ॥ त्याच्या हृदयीं आदळोनि सत्वर ॥ बाण पृथ्वीवरी पडियेला ॥४८॥

कुश बोले गर्जोन ॥ मर्कटा उभा राहे एक क्षण ॥ त्वां विध्वंसिले अशोकवन ॥ तें येथें न चले सर्वथा ॥४९॥

टाकोन वृक्षपाषाण ॥ हें राक्षसयुद्ध नव्हे जाण ॥ तों नव्हे रे गिरिद्रोण ॥ उपटून बळें न्यावया ॥५०॥

अध्याय एकोणचाळीसावा - श्लोक ५१ ते १००

गोवत्सपद जीवन ॥ पुरुषार्थ भोगिसी समुद्र उडोन ॥ रावणाचें नगर जाळिलें पूर्ण ॥ ते येथें न चलें आम्हांसी ॥५१॥

हा संग्रामसिंधु परम दुर्धर ॥ येथें जय न पावसी तूं वानर ॥ आमचे जननीसी अपार ॥ स्नेह तुझा लागलासे ॥५२॥

ते क्षणक्षणां आठवित ॥ म्हणोनि तुज रक्षिले येथ ॥ उगाच राहें निवांत ॥ अचळवत हनुमंता ॥५३॥

तों वृक्ष घेऊनि सत्वर ॥ पुढें धांविन्नला मित्रपुत्र ॥ बाणघातें तरुवर ॥ लहूनें तोडिला हातींचा ॥५४॥

म्हणे ऐक रे चंडांशुसुता ॥ तो मागील काळ राहिलां आतां ॥ तुम्ही पतितांसी तत्वतां ॥ लावीन शिक्षा आज येथें ॥५५॥

वाळी ज्येष्ठबंधू मारवून ॥ त्याचे स्त्रियेसीं करिसी गमन ॥ ज्याचे बळें कर्म केले पूर्ण ॥ त्याचं ज्ञान कळों आले ॥५६॥

तुम्हां मर्कटांसी कैचें ज्ञान ॥ परी तुज गुरु भेटला जाण ॥ उत्तम न्याय करून ॥ तारा तुज दिधली ॥५७॥

गुरु अपंथें चाले सदा ॥ मग कैंची शिष्यास मर्यादा ॥ असो प्रायश्चित एकदां ॥ घेईं आजि रणांगणीं ॥५८॥

मग घालून सहस्र बाण ॥ रणीं पाडिला सूर्यनंदन ॥ फणसफळावरी कंटक पूर्ण ॥ तैसेचि शर भेदले ॥५९॥

तंव पुढें धांवला जांबुवंत ॥ तयाप्रति कुश वीर बोलत ॥ म्हणे अस्वला तूं निर्बळ बहूत ॥ वृद्ध अत्यंत दृष्टिहीन ॥६०॥

सोडोनियां सहस्र बाण ॥ तोही पाडिला उलथोन ॥ तों घेऊनियां पाषाण ॥ नळ वानर धांविन्नला ॥६१॥

तयाप्रति लहू बोले वचन ॥ म्हणे हे नव्हे सेतुबंधन ॥ पांच बाण सोडून ॥ तोही पाडिला रणभूमीं ॥६२॥

तंव अंगद धांवला सकोप ॥ तयासी बोले रविकुलदीप ॥ रावणाचा सभामंडप ॥ नव्हे पामरा उचलावयाचा ॥६३॥

माझे पाठीसी रिघे येऊन ॥ तुझे पित्याचा मी सूड घेईन ॥ शत्रूची सेवा करितां पूर्ण ॥ लाज न वाटे मर्कटा ॥६४॥

तुझें मातेने केला व्यभिचार ॥ त्याचें प्रायश्चित देईन सत्वर ॥ ऐसें म्हणोनि पांच शर ॥ टाकोनि अंगद पाडिला ॥६५॥

असो अष्ट जुत्पती आणि हनुमंत ॥ रणीं पाडले वीर समस्त ॥ मग कोदंड चढवूनि त्वरित ॥ बाण लावीत राघव ॥६६॥

वेगें सोडिले दश बाण ॥ कुशें शत सोडिले निर्वाण ॥ सहस्र शर रघुनंदन ॥ टाकिता जाहला तयावरी ॥६७॥

कुशें लक्ष बाण सोडिले ॥ राघवें कोटी मोकलिले ॥ बाणमंडपें ते वेळे ॥ झांकुळलें सूर्यबिंब ॥६८॥

रघुपतीचा हस्तवेग बहुत ॥ त्याहूनि विशेष कुशवीर दावित ॥ बाणांचे तेव्हां गणित ॥ लेखित शेषांते न करवे ॥६९॥

अनिवार बाळकें दोनी ॥ नाटोपती रामासी रणीं ॥ यावरी कोदंडपाणी ॥ काय बोले तेधवां ॥७०॥

म्हणे ऋषिबाळक हो ऐका वचन ॥ तुम्हांस भातुकें देईन ॥ करावयासी दुग्धपान ॥ धेनु देईन सवत्स ॥७१॥

मी तुम्हांसी जाहलो प्रसन्न ॥ जें मागाल ते इच्छा पुरवीन ॥ सकळ दुःख दरिद्र हरून ॥ देईन दान वाजी गज ॥७२॥

मग ते देती प्रतिवचना ॥ आम्हांस मागावयास नसे वासना ॥ तूं मागें मनकामना ॥ पूर्ण करूं तुझी आम्हीं ॥७३॥

तुझी तूंच भोगी संपत्ति ॥ आम्ही ऐकिली तुझी कीर्ति ॥ शोधितां हे त्रिजगती ॥ निर्दय नाहीं तुजऐसा ॥ तुज साधु म्हणेल तरी कोण ॥७४॥

व्यर्थ वाळी मारिला कपटेंकरून ॥ जानकीसारिखें चिद्रत्न ॥ अन्यायाविण दवडिले ॥७५॥

निष्पाप जैसी भागीरथी ॥ तिजहून पवित्र सीतासती ॥ घोरवनीं टाकिली ही ख्याति ॥ तुज न शोभे राघवा ॥७६॥

ऐसें दोघेही बाळ बोलती ॥ प्रत्त्युत्तर देत रघुपती ॥ मनांत उपजे बहु प्रीती ॥ कीं दोघांप्रति आलिंगावें ॥७७॥

बाळभाषण ऐकोन ॥ वाटे तयांसी द्यावें चुंबन ॥ यापरी ते दोघेजण ॥ म्हणती बाण सोडी वेगीं ॥७८॥

तूं क्षत्रिय म्हणविसी पूर्ण ॥ गोष्टी सांगसी युद्ध टाकून ॥ लीलावतारी रघुनंदन ॥ काय बोले याउपरी ॥७९॥

तुम्ही दोघे कोणाचे कोण ॥ झालेत कोणे वंशीं निर्माण ॥ मातापितयांची नाम खूण ॥ सांग संपूर्ण आम्हांप्रति ॥८०॥

दोघांचे देव्हडेंचि ठाण ॥ दोघांची विद्या समसमान ॥ वेद शास्त्र पुराण रामायण ॥ कोण्या गुरूनें पढविलें ॥८१॥

धनुर्वेद मंत्रास्त्र ॥ कळा कौशल्य युक्ति विचित्र ॥ सद्गुरु कोण तुमचा पवित्र ॥ नाम त्याचें सांगा पां ॥८२॥

ऐसें बोलता रघुनाथ ॥ दोघे गदगदां हांसत ॥ रणी बंधु पडले समस्त ॥ त्यांचा खेद सांडिला येणें ॥८३॥

विद्या सरली तुझी सकळिक ॥ रणीं पुससी आतां सोयरिक ॥ कीं बंधु पडले हा धाक ॥ मनीं दचक बैसला तुझा ॥८४॥

तुज पुसावया काय कारण ॥ सोडीं वेगें निर्वाणबाण ॥ बंधूचा सूड घेईं पूर्ण ॥ मग सोयरिक पुसे सुखे ॥।८५॥

म्हणती तूं अयोध्येचा नृपवर ॥ वधिले रावणादि असुर ॥ ती अवघी विद्या बाहेर ॥ काढीं आज पाहूं दे ॥८६॥

आम्हीं असों धाकुटें किशोर ॥ तूं पूर्वींचा जुनाट झुंजार ॥ धनुर्वेद पढविला समग्र ॥ गुरु वसिष्ठें तुजलागीं ॥८७॥

तुज एकपत्नीव्रत पूर्ण ॥ सत्कीर्ति जानकीतें सोडून ॥ अपकीर्ति कां वरिली दाटून ॥ हें तों दूषण जगीं जाहलें ॥८८॥

युद्ध केल्याविण सर्वथा ॥ आम्ही तुज न सोडूं आतां ॥ भय वाटत असेल चित्ता ॥ तरी पळून जाय अयोध्ये ॥८९॥

दारा कुटुंब तुज नाहीं ॥ आतां संन्यास घेऊन सुखें राही ॥ यावरी जनकाचा ज्येष्ठ जांवई ॥ काय बोलता जाहला ॥९०॥

तुम्ही सांगा आपले वर्तमान ॥ मग मी तुम्हांसी झुंजेन ॥ यावरी कुश बोले हांसोन ॥ ऐकें सावध होऊनि ॥९१॥

जानकी उदरकमळ शुद्ध ॥ त्यांत जन्मलों दोघे मिलिंद ॥ शत्रुकाष्ठें कोरून सुबुद्ध ॥ पिष्ठ करितो रणांगणीं ॥९२॥

वाल्मीकतात गुरु पूर्ण ॥ तेणें आमुचें केलें पाळण ॥ त्यानंतरें मौंजीबंधन ॥ करून वेद पढविले ॥९३॥

सकळ शास्त्रें रामचरित्र ॥ धनुर्वेद पढविला समग्र ॥ तो आमचे मातेचा तात पवित्र ॥ वाल्मीकऋृषि जाण पां ॥९४॥

मातेचे कैवारेंकरूनी ॥ भार्गवें निःक्षत्री केली अवनी ॥ तैसेंच आम्ही धरली मनीं ॥ करूं अवनी निर्वीर ॥९५॥

कीं मातृकैवारें विनासुत ॥ उरग संहारी तेव्हां समस्त ॥ तैसेंच करणें आजि येथ ॥ आम्हासही निर्धारें ॥९६॥

त्वां सांडिली जैं सीता सती ॥ तैंच गळाली तुझी शक्ती ॥ अविवेक केला निश्चिती ॥ पुनः मागुती आवरेना ॥९७॥

ऐसें ऐकतां रामचंद्र ॥ सीता आठवूनि दयासमुद्र ॥ हृदय पिटून सर्वेश्वर ॥ धरणीवरी पडियेला ॥९८॥

मूर्च्छना सांवरूनि पुढती ॥ मागुती उठिला रघुपति ॥ पुढें बिभीषण मारुति ॥ तयांप्रति पुसतसे ॥९९॥

म्हणे हे कवणाचे नंदन ॥ मग ते बोलती विचारून ॥ तुमचीं प्रतिबिंबें परिपूर्ण ॥ जानकी उदरी जन्मलीं ॥१००॥

अध्याय एकोणचाळीसावा - श्लोक १०१ ते १५०

चार घटिका संपूर्ण ॥ निवांत राहिला रघुनंदन ॥ सीता सोडिली त्या दिवसापासून ॥ संपूर्ण दिवस मोजिले ॥१॥

द्वादश वर्षें तीन मास पूर्ण॥ गणित करी जानकीजीवन ॥ तों लहू कुश दोघेजण ॥ एकाप्रति एक बोलती ॥२॥

म्हणती वृक्षाआड बैसोन ॥ काय करितो रघुनंदन ॥ तों कुशें सोडिला एक बाण ॥ वृक्ष छेदोनि उडविला ॥३॥

हस्तकौशल्ये देखोन ॥ हास्य करी जगन्मोहन ॥ म्हणे हे आम्हांलागून ॥ वश नव्हेति कदापि ॥४॥

आतां युद्धचि करावें यथार्थ ॥ म्हणोनि उभा राहिला रघुनाथ ॥ जे जे बाण सोडित ॥ ते ते निष्फळ जात आकाशीं ॥५॥

विमानीं इंद्रादि सुरवर ॥ आश्चर्य करिती तेव्हां थोर ॥ म्हणती रामाचे सामर्थ्य अपार ॥ काय जाहलें ये समयीं ॥६॥

अकाळींचीं अभ्रे व्यर्थ पूर्ण ॥ तैसे निष्फळ जाती रामाचे बाण ॥ मग कुशें मोहनास्त्र संपूर्ण ॥ निजबाणी स्थापिलें ॥७॥

तो मोहनबाण येऊन ॥ रघुनाथ हृदयीं भेदला पूर्ण ॥ मोहें विलोकितां पुत्रवदन ॥ मूर्च्छा येऊन पडियेला ॥८॥

रघुनाथ पडतां भूमंडळी ॥ एकचि हाक चोहींकडे जाहली पर्वत घेऊनि ते वेळीं ॥ हनुमंत पुढें धांविन्नला ॥९॥

त्यावरी टाकोनिया वज्रबाण ॥ मूर्च्छागत पाडिला न लागतां क्षण ॥ तों गदा घेऊन बिभीषण ॥ हाक देत पुढें आला ॥११०॥

तों कृशें बाण सोडिला ॥ लंकापतीचे हृदयी बैसला ॥ तोही मूर्च्छित पडियेला ॥ नाहीं उरला कोणी तेथें ॥११॥

मग लहू कुश दोघेजण ॥ आले रामाजवळी धांवोन ॥ पिता पाहिला अवलोकून ॥ वंदिले चरण प्रेमभावें ॥१२॥

रघुपतीचा मुकुट काढिला ॥ कुशें आपुलें मस्तकीं घातला ॥ कुंडले कौस्तुभ कटी मेखळा ॥ सर्वही लेइला कुश तेव्हां ॥१३॥

सौमित्राची भूषणें काढोनी ॥ लहू लेइला तेच क्षणीं ॥ मग श्यामकर्ण घेउनी ॥ दिव्य रथी बैसले ॥१४॥

लहू म्हणे दादा परियेसी ॥ वानर धरून आश्रमासी ॥ नेऊन दाखवूं मातेसी ॥ खेळावयासी सर्वदा ॥१५॥

मग नळ नीळ सुग्रीव मारुती ॥ यांचीं पुच्छें धरून हाती ॥ जांबुवंत अंगद ते क्षितीं ॥ ओढीतचि चालविले ॥१६॥

अंगे खरडती भूमीवरी ॥ जांबुवंत म्हणे मारुति अवधारी ॥ ऊठ वेगें झडकरी ॥ युद्ध करूं चला यांशी ॥१७॥

मग म्हणे हनुमंत ॥ पुढें आहे बहुत कार्यार्थ ॥ त्रिभुवननाथ सीताकांत ॥ तोही मूर्च्छित पडियेला ॥१८॥

आतां मेलियाचे मीस घेऊन ॥ घेऊं जानकीचें दर्शन ॥ शक्तीचें सामर्थ्य दारुण ॥ केलें विंदान अतर्क्य हे ॥१९॥

असो आश्रमा आले किशोर ॥ रथाखालीं उतरले सत्वर ॥ अलंकार मंडित सुंदर ॥ आश्रमामाजी प्रवेशले ॥१२०॥

कुश सन्मुख देखिला ॥ जानकीस ऐसा भाव गमला ॥ की रघुनाथचि आला ॥ सरसाविला अंचल ॥२१॥

तंव ते दोघेही कुमार ॥ साष्टांग घालिती नमस्कार ॥ सीतेसि दाटला गहिवर ॥ नंदन हृदयी कवळिले ॥२२॥

सीतेचे कंठीं मिठी घालून ॥ दोघे सांगती वर्तमान ॥ रामासमवेत बंधू चौघेजण ॥ रणांगणीं पहुडविले ॥२३॥

ऐकतांच ऐसी मात ॥ सीता पडली मूर्च्छागत ॥ सवेंच उठली आक्रंदत ॥ हृदय पिटीत ते काळीं ॥२४॥

म्हणे त्रिभुवनेश्वर घनसांवळा ॥ तो रणी तुम्हां केंवि सांपडला ॥ अरे पितृवध कैसा केला ॥ जाणोनियां बाळ हो ॥२५॥

मत्स्ये कैसा सागर शोषिला ॥ जंबुकें मृगेंद्र कैसा धरिला ॥ दीपतेजें काळवंडला ॥ वासरमणि कैसा हो ॥२६॥

तृणप्रहारें भंगले वज्र ॥ कीं पतंगे गिळिला वैश्वानर ॥ सर्षपभारे भोगींद्र ॥ ग्रीवा कैशा दडपिल्या ॥२७॥

मक्षिकेचा पक्षवात सुटला ॥ तेणें मेरु कैसा उलथोनि पडिला ॥ मुंगीचे मुखवातें विदारिला प्रळयमेघ जैसा पां ॥२८॥

तंदुळभारें ऐरावत ॥ कैसा पडिला हो मूर्च्छित ॥ पुष्पप्रहारें अद्भुत ॥ पाताळीं कूर्म दुखावला ॥२९॥

तों कुश लहू तेव्हां बोलत ॥ माते ते पडले मूर्च्छागत ॥ आतां उठतील समस्त ॥ चिंता काही न करावी ॥१३०॥

आई आम्ही आणिलीं वानरें उड्या घेती बहुत सुंदरें ॥ वृक्षास बांधिली समग्रें ॥ पाहीं बाहेरी अंबे तूं ॥३१॥

मग जगन्माता येऊन पाहात ॥ तों हनुमंत नळ नीळ जांबुवंत ॥ वीर देखोनि समस्त ॥ आश्चर्य करी अंतरी ॥३२॥

म्हणे बाळकांचे सामर्थ्य दारुण ॥ महावीर आणिले धरून ॥ म्हणे यांस ओळखी देतां पूर्ण ॥ लज्जायमान होतील हे ॥३३॥

मग पुत्रांसी म्हणे ते अवसरीं ॥ अरे हे वानर ठेवूं नये घरीं ॥ सोडा जाऊं द्या वनांतरी ॥ आपुलिया स्वस्थाना ॥३४॥

मग भोवंडिले पुच्छें करून ॥ दूर दिधले भिकावून ॥ मग ते महावीर उठोन ॥ राघवाकडे पळाले ॥३५॥

रणीं सावध जाहला रघुवीर ॥ तों पळतचि आले वानर ॥ सांगती सर्व समाचार ॥ वाल्मीकाचे आश्रमींचा ॥३६॥

आम्ही मूर्च्छेचे मीस घेऊनि ॥ जाऊन पाहिली जनकनंदिनी ॥ श्यामकर्ण दोघांनी नेऊनि ॥ आश्रमांगणीं पूजिलासे ॥३७॥

तुमचा रथ अलंकार ॥ घेऊन गेले दोघे कुमर ॥ जैसा सुपर्णें जिंकिला श्रीधर ॥ तैसेंच पूर्ण येथे जाहलें ॥३८॥

कीं नंदीनें जिंकिला उमारमण ॥ आपुलेच फळभारेंकरून ॥ वृक्ष जाय कैसा मोडून ॥ तैसेंच येथ जाहलें ॥३९॥

सूर्यापासून जाहले आभाळ ॥ तेणें त्यास आच्छादिलें तत्काळ ॥ ऐसें बोलतां तमालनीळ ॥ उगाच राहिला क्षणभरी ॥१४०॥

तों इकडे वर्तला वृत्तांत ॥ रामासीं झुंजले सुत ॥ उपवनाजवळी बहुत ॥ अपार रण पडियेले ॥४१॥

समाचार ऐकोनि विपरीत ॥ तों पाताळाहून अकस्मात ॥ वाल्मीक मुनि आला धांवत ॥ आश्रमापासीं आपुलिया ॥४२॥

सीतेनें सांगितलें वर्तमान ॥ श्यामकर्ण आणिला धरून ॥ मग वाल्मीक मुनि हांसोन ॥ तेचि क्षणीं ऊठिला ॥४३॥

रणांगणाप्रति येऊन ॥ अद्भुत करणी केली पूर्ण ॥ कमंडलूचें उदक शिंपून ॥ दळ अवघें उठविलें ॥४४॥

लक्ष्मण भरत शत्रुघ्न ॥ आदिकरून थोर लहान ॥ निद्रिस्थापरी उठोन ॥ उभे केले तें काळीं ॥४५॥

यावरी वाल्मीकें येऊन ॥ श्रीरामासी दिधलें आलिंगन ॥ म्हणे राघवा तूं सर्वज्ञ ॥ कर्तृत्व पूर्ण तुझेंच हें ॥४६॥

सर्वांचा गर्व झाडावया लीला तुवां केली रघुराया ॥ येरवी सीता तुजपासूनियां ॥ दूर कोठें गेली पां ॥४७॥

अनंत ब्रह्मांडांचा कर्ता ॥ तो तूं पुराणपुरुष रघुनाथा ॥ लटकेंच बाहेर आतां ॥ नेणतपण धरिसी तूं ॥४८॥

श्रीराम म्हणे युद्ध करूनी ॥ दोघांस जिंकीन समरंगणी ॥ म्यां आपुली निर्वाण करणी ॥ दाविली नाही तयांते ॥४९॥

हांसोनि बोले वाल्मीक ऋषि ॥ हस्ताचा ढका लागला नेत्रासी ॥ तरी क्रोध करून मानसीं ॥ हस्त काय छेदावा ॥१५०॥

अध्याय एकोणचाळीसावा - श्लोक १५१ ते १९५

भोजन करितां न कळत ॥ जिव्हेसी रुतला दंत ॥ तरी कोणावरी क्षोभ तेथ ॥ करावा सांग राजेंद्रा ॥५१॥

कनक रुसे कांतीवरी ॥ रत्न प्रभा घालूं इच्छी बाहेरी ॥ काष्ठ घेऊन निर्धारी ॥ वृक्ष मारी आपुलीं फळे ॥५२॥

गूळ गोडीवरी रुसला ॥ प्रवाहासी गंगा धरी अबोला ॥ प्रभेवरी दीप कोपला ॥ तैसा मांडिला विचार येथें ॥५३॥

हे जगदात्म्या अयोध्यापति ॥ तुझ्या वीर्याची अगाध गति ॥ आत्मा वै पुत्र नामासि निश्चिती ॥ गर्जती श्रुति राघवा ॥५४॥

वाल्मीकाचे बोल ऐकोन ॥ जाहले राघवाचें समाधान ॥ ते दिवसीं सीतारमण ॥ राहिले तेथें परिवारेंसी ॥५५॥

कुश लहू भेटती रघुनंदना ॥ तो सोहळा पाहावया नयना ॥ सकळ राजयांसहित सेना ॥ त्वरेंकरून धांवती ॥५६॥

शत्रुघ्न सुमंत धांवती ॥ हेममय शिबिरें उभी करिती ॥ अयोध्याजन वेगें येती ॥ महोत्साह पहावया ॥५७॥

वसिष्ठादिक मुनीश्वर ॥ कौतुके पाहूं आले सत्वर ॥ हेमांबर सभेसी रघुवीर ॥ सकळांसहित बैसला ॥।५८॥

नित्यनेम सारून रघुवीर ॥ नूतन वस्त्रें दिव्य अलंकार ॥ लेवोनियां श्रीरामचंद्र ॥ सभामंडपीं बैसला ॥५९॥

वाल्मीकें आश्रमाप्रति जाऊन ॥ लहू कुश आणि श्यामकर्ण ॥ राघवापाशीं आणून ॥ उभे केले तेधवां ॥१६०॥

इंद्रादि देवगण पाहती ॥ सर्व नृप सादर विलोकिती ॥ म्हणती केवळ रघुत्तमाच्या मूर्ती ॥ दोघे पुत्र दिसती हे ॥६१॥

श्यामसुंदर आकर्णनयन ॥ विशाळ भाळ सुहास्यवदन ॥ पुत्रांसहित रघुनंदन ॥ समसमान तिन्ही मूर्ती ॥६२॥

गर्जली तेव्हां आकाशवाणी ॥ राघवा तुझें पुत्र पाहे नयनीं ॥ जयजयकार करूनी ॥ मस्तक डोलविती सुरवर ॥६३॥

वस्त्रालंकारमंडित पूर्ण ॥ लहु कुश श्रीरामाजवळी येऊन ॥ हातीं तैसेंचि धनुष्यबाण ॥ घालिती लोटांगण पित्यासी ॥६४॥

जाहाला एकचि जयजयकार ॥ वृंदारक वर्षती सुमनसंभार ॥ रामास प्रार्थती नृपवर ॥ पुत्रांसी क्षेम देइंजे ॥६५॥

मग उठोनियां रघुनंदन ॥ हृदयीं धरिलें निजनंदन ॥ मस्तकीं करूनि अवघ्राण ॥ पुढें घेऊनि बैसला ॥६६॥

सकळवेदशास्त्रप्रवीण ॥ वाल्मीकें केलें दोघेजण ॥ पाठ शतकोटी रामायण ॥ बाळ म्हणोनि दाविती ॥६७॥

त्यावरी आरंभिलें गायन॥ अवतारचरित्रें गहन ॥ तीं ऐकतां रघुनंदन ॥ सप्रेम जाहला ते काळीं ॥६८॥

चवदा विद्या चौसष्टी कळा ॥ बाळांनी अभ्यासिल्या सकळा ॥ जैसा करतळींचा आंवळा ॥ अकळिल्या विद्या तैशाचि ॥६९॥

वाल्मीकास म्हणे रघुनाथ ॥ धन्य धन्य तुझें गुरुत्व ॥ विद्याभ्यास युद्ध अद्भुत ॥ बाळकांहातीं करविले ॥१७०॥

वाल्मीक वदे प्रत्त्युत्तर ॥ तुझें वीर्यसामर्थ्य परम तीव्र ॥ माझें गुरुत्व साचार ॥ काय करील नुसतेंचि ॥७१॥

सौमित्र भरत शत्रुघ्न ॥ सुमंत सुग्रीव बिभीषण ॥ हनुमंतादि सकळ सैन्य ॥ सीता आणावया चालिलें ॥७२॥

आश्रमापुढें येऊन ॥ घालिती सारे लोटांगण ॥ वाल्मीकें बहुत प्रार्थोन ॥ सीता आणिली बाहेरी ॥७३॥

सकळही सद्रद होऊन ॥ धरिती जगन्मातेचे चरण ॥ पुढें ठेविलें सुखासन ॥। जानकीसी बैसावया ॥७४॥

सकलऋषिपत्न्यांची पूजा करूनी ॥ जानकी बैसली सुखासनीं ॥ समुद्रासी भेटावया मंदाकिनी ॥ वेगेंकरून चालली जैसी ॥७५॥

जवळी देखोनि रघुनाथा ॥ खालीं उतरली जगन्माता ॥ वाल्मीक येऊनी तत्वतां ॥ रघुनाथाप्रति बोलतसे ॥७६॥

पंचभूतें शशी आदित्य ॥ रामा तूं साक्षी आहेस हृदयस्थ ॥ निष्पाप जानकी निश्चित ॥ आदिमध्यावसानीं ॥७७॥

माझी धर्मकन्या जनककुमारी ॥ आजिवरी पाळिली म्यां माहेरी ॥ आतां दिधली तुमचे करी ॥ अर्धांगी बैसवीं इयेतें ॥७८॥

तंव ते वदनी आकाशवाणी ॥ सत्य सती हे जनकनंदिनी ॥ मग श्रीरामें आलिंगोनी ॥ अंकावरी बैसविली ॥७९॥

लागला वाद्यांचा गजर ॥ मग वाल्मीकास प्रार्थीं रघुवीर ॥ घऊनी सकळ ऋषीश्वर ॥ अयोध्येसी तुम्ही चला ॥१८०॥

पूर्ण करावया महायज्ञ ॥ सकळिकां मानलें ते वचन ॥ मग वाल्मीकादि मुनिजन ॥ दिव्य वहनीं बैसविले ॥८१॥

जानकीसहित रघुनंदन ॥ रथीं बैसला चंडकिरण ॥ दोघे दोहींकडे नंदन ॥ विराजमान शोभती ॥८२॥

मस्तकीं विराजती दिव्य छत्रें ॥ मित्रपत्रें अतिविचित्रें ॥ निजभक्त अपार चामरें ॥ रघूत्तमावरी ढाळिती ॥८३॥

मकरबिरुदें पुढें चालती ॥ भाट सूर्यवंश वाखाणिती ॥ परम गजरें रघुपती ॥ अयोध्यामाजी प्रवेशला ॥८४॥

कौसल्या सुमित्रा प्रेमेंकरूनी ॥ सीतेस आलिंगिती तये क्षणीं ॥ लहूकुशांवरूनी ॥ मूद ओंवाळी कौसल्या ॥८५॥

सामुग्री पूर्वींच सिद्ध होती ॥ यज्ञदीक्षा घेऊन रघुपती ॥ पूर्ण केली पूर्णाहुती ॥ यज्ञ समाप्ति पावला ॥८६॥

वस्त्रालंकार दक्षिणा अपार ॥ देऊन बोळविले ऋषीश्वर ॥ वर्णित रघुवीरचरित्र ॥ आपले आश्रमाप्रति गेले ॥८७॥

रायांस दिधली पाठवणी ॥ श्रीरामाची आज्ञा घेऊनी ॥ सीतेचा महिमा वर्णित वदनीं ॥ निजनगरप्रति गेले ॥८८॥

बिभीषण सुग्रीव प्राणसखे ॥ गौरवूनियां रघुनायकें ॥ आपुले स्वस्थळाप्रति सुखें ॥ पाठविले तये काळी ॥८९॥

जानकीकुमरांसमवेत ॥ अयोध्येचें राज्य करी रघुनाथ ॥ ही कथा श्रवण करितां बहुत ॥ अक्षय सुख पाविजे ॥१९०॥

परम संकटहरणी हे कथा ॥ विजयी होय श्रोता वक्ता ॥ पाहतां श्रीरामविजयग्रंथा ॥ सर्व चिंता हरे पैं ॥९१॥

यावरी कथा गोड बहुत ॥ लीला कैसी दावी रघुनाथ ॥ तो शेवटींचा अध्याय यथार्थ ॥ सादर आतां परिसिंजे ॥९२॥

चाळीस अध्याय अवघा ग्रंथ ॥ त्यांत उरला एक गोड बहुत ॥ जैसा मुकुटावरी मणी झळकत ॥ तैसा अध्याय पुढील असे ॥९३॥

ब्रह्मानंदा स्वामी समर्था ॥ श्रीधरवरदा पंढरीनाथा ॥ हा ग्रंथ वाची त्या भक्ता ॥ तूंच रक्षी निजांगें ॥९४॥

स्वस्ति श्रीरामविजयग्रंथ सुंदर ॥ संमत वाल्मीकनाटकाधार ॥ सदा परिसोत भक्त चतुर ॥ एकोनचत्वारिंशत्तमोध्याय गोड ॥१९५॥

श्रीरामचंद्रापर्णमस्तु ॥ श्रीशंकरार्पणमस्तु ॥ अध्याय ॥ ॥३९॥ ॥ ओंव्या ॥ ॥१९५॥

॥ श्रीरामचंद्रापर्णमस्तु ॥