तुकाराम हे महाराष्ट्राचे थोर संत आणि कवी होते. ते केवळ वारकरी संप्रदायाचे शिखरच नाही तर जगभरातील साहित्यातही त्यांचे विलक्षण स्थान आहे. त्यांच्या अभंगांचे इंग्रजी भाषेत भाषांतरही झाले आहे. त्यांची कविता आणि साहित्य हा रत्नांचा खजिना आहे. यामुळेच आज शेकडो वर्षांनंतरही ते सर्वसामान्यांच्या मनापर्यंत पोहोचतात.
अशा या थोर संत तुकारामांचा जन्म १७व्या शतकात पुण्यातील देहू शहरात झाला. त्यांचे वडील छोटे व्यापारी होते. त्यांनी महाराष्ट्रात भक्ती चळवळीचा पाया घातला. तत्कालीन भारतात सुरू असलेल्या भक्ती चळवळीचे ते प्रमुख आधारस्तंभ होते. त्यांना ‘तुकोबा’ असेही म्हणतात. चैतन्य नावाच्या ऋषींनी तुकारामांना स्वप्नात ‘रामकृष्ण हरी’ मंत्राचा उपदेश केला होता. ते विठ्ठलाचे परम भक्त होते. तुकरामजींची अनुभवाची दृष्टी खूप खोल आणि ईश्वरी होती, त्यामुळे त्यांची वाणी स्वयंघोषित भगवंताची वाणी होती. ते म्हणाले की या जगात कोणतीही दिखाऊ गोष्ट टिकत नाही. खोटं जास्त काळ टिकवता येत नाही. खोटे बोलणे कटाक्षाने टाळणारे तुकाराम हे संत नामदेवांचे रूप मानले जातात. त्यांचा काळ सतराव्या शतकाचा पूर्वार्ध होता.
सांसारिक जीवन जगत असताना सामान्य माणूस संत कसा बनू शकतो?
तसेच कोणत्याही जाती-धर्मात जन्माला आल्यावर निस्सीम भक्ती आणि नैतिकतेच्या बळावर आत्मविकास साधता येते. संत तुकाराम म्हणजेच तुकोबा यांनी हा विश्वास सर्वसामान्यांच्या मनात निर्माण केला. आपले विचार, आपले आचरण आणि वाणी यांचा अर्थपूर्ण मेळ साधून आपले जीवन पूर्ण करणारे तुकाराम सर्वसामान्यांना नेहमीच कसे जगावे याची प्रेरणा देतात.
त्यांच्या आयुष्यात एक वेळ अशी आली होती जेव्हा आयुष्याच्या पूर्वार्धात झालेल्या अपघातांमुळे ते हरल्यानंतर निराश झाला होते. त्यांचा जीवनावरील विश्वास उडाला होता. अशा स्थितीत त्यांना कोणत्यातरी आधाराची नितांत गरज होती, कुणाचा संसार आधार नव्हता. म्हणून त्यांनी आपला सर्व भार पाडुरंगावर सोपवला आणि त्या वेळी गुरू म्हणून कोणी नसतानाही साधना सुरू केली. विठ्ठल भक्तीची परंपरा जपत त्यांनी नामदेव भक्तीची अखंड रचना निर्माण केली.
जरी तुकारामांनी प्रापंचिक गोष्टींची आसक्ती सोडण्याविषयी सांगितले असले तरी संसार करू नका असे त्यांनी कधीच म्हटले नाही. खरे सांगायचे तर, कोणत्याही संताने संसार सोडण्याविषयी कधीही बोलले नाही. याउलट संत नामदेव आणि एकनाथ यांनी आपले सांसारिक व्यवहार शिस्तबद्ध पद्धतीने केले. ते समर्थ रामदास आणि छत्रपती शिवाजी यांचे समकालीन होते. त्यांचे व्यक्तिमत्व अतिशय मौलिक आणि प्रेरणादायी आहे. ते धर्म आणि अध्यात्माचे मूर्त स्वरूप होते. खालच्या वर्गात जन्माला येऊनही ते अनेक धर्मग्रंथकार आणि समकालीन संतांपेक्षा खूप पुढे होते. ते अतिशय साधे आणि गोड स्वभावाचे होते.
एकदा संत तुकाराम त्यांच्या आश्रमात बसले होते. तेव्हा त्यांचा एक शिष्य, जो स्वभावाने थोडा रागीट होता, त्यांच्यासमोर आला आणि म्हणाला - गुरुदेव, कठीण परिस्थितीतही तुम्ही इतके शांत आणि हसत कसे राहता, कृपया याचे रहस्य सांगा. तुकारामजी म्हणाले- मी हे सर्व करू शकतो कारण मला रहस्य माहित आहे.
शिष्य म्हणाला- माझे रहस्य काय आहे गुरुदेव कृपया मला सांगा. संत तुकारामजी म्हणाले - पुढच्या एका आठवड्यात तुमचा मृत्यू होणार आहे. हे इतर कोणी बोलले असते तर शिष्य गंमतीने ते टाळू शकले असते, पण खुद्द संत तुकारामांच्या तोंडून निघालेल्या गोष्टीचे खंडन कसे केले असते? शिष्य दुःखी झाला आणि गुरूंचे आशीर्वाद घेऊन तेथून निघून गेला.
जाताना मनात विचार आला की आता फक्त ७ दिवस उरले आहेत, उरलेले ७ दिवस गुरुजींनी दिलेल्या शिकवणुकीनुसार नम्रता, प्रेम आणि ईश्वर भक्तीत घालवीन. तेव्हापासून शिष्याचा स्वभाव बदलला. तो सर्वांशी प्रेमाने भेटला आणि कोणावरही रागावला नाही, त्याचा बहुतेक वेळ ध्यान आणि उपासनेत घालवला. त्याने आपल्या आयुष्यात केलेल्या पापांचे प्रायश्चित करायचे, ज्यांच्याशी त्याने द्वेष केला किंवा दुखावले असेल अशा सर्व लोकांची मनापासून क्षमा मागायची आणि आपले दैनंदिन काम उरकून तो भगवंताच्या स्मरणात लीन व्हायचा. हे करत असताना सातवा दिवस आला तेव्हा आपल्या गुरूंचे मृत्यूपूर्वी दर्शन घ्यावे असे शिष्याला वाटले. यासाठी तो तुकारामजींना भेटायला गेला आणि म्हणाला - गुरुजी, माझी वेळ संपणार आहे, कृपया मला आशीर्वाद द्या.
संत तुकारामजी म्हणाले - शतायु भव, माझे आशीर्वाद सदैव तुझ्या पाठीशी आहेत. गुरूंच्या तोंडून शतायूचा आशीर्वाद ऐकून शिष्य थक्क झाला. तुकारामजींनी शिष्याला विचारले की मला सांगा की गेले सात दिवस कसे गेले? तुम्ही लोकांवर रागावून त्यांना पूर्वीसारखे शिवीगाळ केलीत का?
हात जोडून शिष्य म्हणाला - नाही-नाही, अजिबात नाही. माझ्याकडे फक्त सात दिवस जगायचे होते, ते मी निरुपयोगी गोष्टींवर कसे वाया घालवू शकतो? मी सर्वांना प्रेमाने भेटलो आणि ज्यांना मी कधी दुखावले त्यांची माफीही मागितली.
संत तुकाराम हसले आणि म्हणाले - हेच माझ्या चांगल्या वागणुकीचे रहस्य आहे. मला माहित आहे की मी कधीही मरू शकतो, म्हणून मी सर्वांशी प्रेमाने वागतो आणि हेच माझा राग न करण्याचे रहस्य आहे..
शिष्याला लगेच समजले की संत तुकारामांनी त्याला जीवनाचे मौल्यवान धडे देण्यासाठी मृत्यूची भीती दाखवली होती, त्याने गुरूंचे शब्द मनावर घेतले आणि पुन्हा कधीही राग येऊ नये या विचाराने आनंदाने परतला. असे थोर संत तुकाराम होते.