घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग Grishneshwar Jyotirlinga Temple

घृष्णेश्वर मंदिर हे एक प्राचीन शंकराचे मंदिर असून ते १२ ज्योतिर्लिंगापैकी एक म्हणून प्रसिद्ध आहे. औरंगाबाद जिल्ह्यातील दौलताबाद पासून सुमारे ११ कि. मी. अंतरावर आणि वेरूळ लेण्यांजवळ हे मंदिर आहे. शिवपुराण, स्कंदपुराण, रामायण, महाभारत या ग्रंथांत या ठिकाणाचे उल्लेख मिळतात.

वेरूळ गावातील येलगंगा नदीजवळ हे मंदिर असून छत्रपती शिवाजीराजे भोसले यांचे आजोबा आणि शहाजीराजे भोसले यांचे वडील मालोजीराजे भोसले यांनी या मंदिराचा प्रथमतः १६ व्या शतकात जीर्णोद्धार केला. सध्याचे अस्तित्वात असलेले मंदिर इ.स. १७३० मध्ये मल्हारराव होळकरांच्या पत्नी गौतमीबाईंनी बांधलेले असून नंतर शिवभक्त अहिल्याबाई होळकरांनी या मंदिराचा परत एकदा जीर्णोद्धार केला. मंदिराचे बांधकाम लाल रंगांच्या दगडामध्ये करण्यात आले आहे. या मंदिराचे नक्षीकाम अवर्णनीय आहे. या मंदिराला २७ सप्टेंबर, इ.स. १९६० रोजी राष्ट्रीय संरक्षित स्मारक म्हणून घोषित करण्यात आले.

घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग मंदिरात पारंपारिक दक्षिण भारतीय वास्तू पाहता येते. घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग मंदिर परिसरात अंतर्गत कक्ष आणि गर्भगृह आहे. ही रचना लाल रंगाच्या दगडांनी बनली आहे आणि हे बांधकाम, 44,4०० चौरस फूट क्षेत्रावर पसरलेले आहे. घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग मंदिर हे सर्वात लहान ज्योतिर्लिंग मंदिर आहे. मंदिर परिसरामध्ये पाच-स्तरीय उंच शिखर आणि अनेक खांब आहेत, जे पौराणिक गुंतागुंतीच्या कोरीव कामाच्या स्वरूपात बांधलेले आहेत. मंदिराच्या आवारात बांधलेल्या लाल दगडी भिंती मुख्यतः भगवान शिव आणि भगवान विष्णू यांचे दहा अवतार दर्शवितात. गर्भगृहात पूर्वेकडे शिवलिंग असून तेथे नंदीस्वरची मूर्तीही दिसते.

घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग कथा

घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंगाची कहाणी पती-पत्नी जोडप्या सुधर्मा आणि सुधा यांच्या कथेपासून सुरू होते. दोघेही त्यांच्या वैवाहिक जीवनात आनंदी होते, परंतु ते बालसुखापासून वंचित होते आणि हे सिद्ध झाले की सुदेहा कधीही आई होऊ शकत नाही. म्हणून सुदेहाने तिचा पती सुधर्मा हिची धाकटी बहीण घुश्मासोबत लग्न केले. वेळ गेला आणि घुश्माच्या गर्विष्ठतेपासून, एक सुंदर मुलाचा जन्म झाला. पण हळू हळू तिच्या हातातून तिचा पती, प्रेम, घर आणि आदर जात असल्याचे पाहून सुधाच्या मनात ईर्षेची बीजं फुटू लागली आणि एके दिवशी संधी पाहून तिने मुलाची हत्या केली आणि त्याच तळ्यामध्ये त्याचे शरीर त्या तलावात दफन केले ज्यात घुश्मा शिवलिंगाचे विसर्जन करत होती.

सुधर्माची दुसरी पत्नी घुश्मा, जी भगवान शिवची भक्त होती, ती दररोज सकाळी उठून 101 शिवलिंगे बनवून पूजन करायची आणि नंतर तलावामध्ये विसर्जित करत असे. मुलाची बातमी ऐकून चहूबाजूंनी आक्रोश झाला, पण दररोज प्रमाणेच, घुश्माही शिवलिंग बनवून शांत मनाने भगवान शिवाची पूजा करत राहिली आणि जेव्हा ती तलावात शिवलिंगाचे विसर्जन करायला गेली, तेव्हा तिचा मुलगा जिवंत बाहेर आला आला. त्याच वेळी भगवान शिव सुद्धा घुश्माला दिसले, भोलेनाथ सुधाच्या या कृतीवर रागावले आणि तिला शिक्षा आणि घुश्माला वरदान देऊ इच्छित होते. पण घुश्माने सुधेला क्षमा करावी अशी विनवणी केली आणि भगवान शंकराला लोकांच्या कल्याणासाठी येथे राहण्याची प्रार्थना केली. घुश्माची विनंती मान्य करून भोलेनाथ शिवलिंगाच्या रूपाने येथेच राहू लागले आणि हे स्थान जगभरात घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग म्हणून प्रसिद्ध झाले.

मंदिराभोवती मुख्य पर्यटन स्थळे आणि आकर्षणे

अजिंठा लेणी

एलोरा गुहा

बीबी का मकबरा

दौलताबाद किल्ला

बौद्ध लेणी

सिद्धार्थ गार्डन

सलीम अली तलाव

बानी बेगम गार्डन

जैन लेणी

पंचाकी

खुल्दाबाद 

कैलासा मंदिर

जामा मशीद

भद्रा मारुती मंदिर

सोनेरी महाल

घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग मंदिरास जाण्यासाठी उत्तम वेळ म्हणजे नोव्हेंबर ते फेब्रुवारी. घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग मंदिराला भेट देण्याचा हिवाळा हा सर्वोत्तम काळ आहे. तथापि आपण वर्षाच्या कोणत्याही वेळी येथे येऊ शकता. श्रावणाचा महिना भाविकांसाठी खास आहे.

कसे पोहचाल

औरंगाबाद शहराचे विमानतळ घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग मंदिरापासून 30 किलोमीटर अंतरावर आहे. बस किंवा टॅक्सीच्या साहाय्याने येथून तुम्ही सहजपणे घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग मंदिर गाठाल.

औरंगाबाद रेल्वे स्टेशन देशातील प्रमुख रेल्वे स्थानकांशी चांगले जोडलेले आहे. तुम्ही इथून बस किंवा टॅक्सीच्या मदतीने घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग मंदिरापर्यंत सहज पोहोचू शकता, जे सुमारे 30 किलोमीटर अंतरावर आहे.

औरंगाबाद बसस्टँड वरुन तुम्ही एलोरा लेण्यांसाठी बस पकडू शकता. घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग मंदिर एलोरा लेण्यांपासून सुमारे 1-2 किमी अंतरावर आहे.