महात्मा जोतीराव फुलेंचा शिवाजी महाराजांवरील पोवाडा

1869 साली महात्मा जोतीराव फुले यांनी रायगडवरील शिवाजी महाराजांची समाधी शोधून काढली. त्यांनी महाराजांच्या जीवनावर जगातील पहिला आणि प्रदीर्घ असा पोवाडा लिहिला. शिवाजी महाराजांचे कार्य सर्वांपर्यंत पोहचावे यासाठी फुलेंनी 1870 साली शिवजयंती सुरू केली. ही पहिली शिवजयंती होती आणि शिवजयंतीचा पहिला कार्यक्रम पुणे येथे पार पडला. 

चौक १

कुळवाडी-भूषण पवाडा गातो भोसल्याचा । छत्रपती शिवाजीचा ॥ध्रु०॥

लंगोटयांस देई जानवीं पोषींदा कूणब्याचा । काल तो असे यवनांचा ॥

शिवाजीचा पिता शहाजी पुत्र मालोजीचा । असे तो डौल जहागिरीचा ॥

पंधराशें एकूणपन्नास साल फळलें । जुन्नर तें उदयासी आलें ॥

शिवनेरी किल्ल्यामध्यें बाळ शिवाजी जन्मलें । जिजीबाईस रत्न सांपडलें ॥

हातापायांचीं नखं बोटं शुभ्र प्याजी रंगीलें । ज्यांनीं कमळा लाजिवलें ॥

वरखालीं टिर्याख पोटर्याय गांठी गोळे बांधले । स्फटिकापरि भासले ॥

सान कटी सिंहापरी छाती मांस दुनावलें । नांव शिवाजी शोभलें ॥

राजहौंसी उंच मान माघें मांदे दोंदीलें । जसा का फणीवर डोले ॥

एकसारखे शुभ्र दंत चमकूं लागले । मोतीं लडीं गुंतविलें ॥

रक्तवर्ण नाजूक होटीं हासूं छपिवले । म्हणोन बोबडें बोले ॥

सरळ नीट नाक विशाळ डोळ्या शोभलें । विषादें मृग वनीं गेले ॥

नेत्र तीखे बाणी भवया कमठे ताणीले । ज्यांनी चंद्रा हाटिवलें ॥

सुंदर विशाळ भाळवटी जावळ लोंबलें । कुरळे केंस मोघीले ॥

आजानबाहू पायांपेक्षां हात लांबलेले । चिन्ह गादिचें दिसलें ॥

जडावाचीं कडीं तोडे सर्व अलंकार केले । धाकटया बाळा लेविवलें ॥

किनखाबी टंकोचें मोतीं घोसानें जडलें । कलाबतुचे गोंडे शोभले ॥

लहान कुंची पैरण बिरडी बंद लावले । डाग लाळीचे पडलेले ॥

हातापायांचे आंगठे चोखी मुखामधी रोळे । पायीं घुंगरुं खुळखुळे ॥

मारी पाठोपाठ लाथाबुक्या आकाश शोभले । खेळण्यावर डोळे फिरवीले ॥

मजवर हा कसा खेळणा नाहीं आवडले । चिन्ह पाळणीं दिसलें ॥

टाहीपेटे रडूं लागला सर्व घाबरले । पाळण्या हलवूं लागले ॥

धन्य जिजाबाई जिनें जो जो जो जो जो केलें । गातों गीत तिनें केलें ॥

चाल

जो जो जो जो जो जो गाऊ, जी जी जी जी जीजी गाऊं ।

चला वेरुळास जाऊं, दौलताबादा पाहूं ॥

मूळ बाबाजीस ध्याऊं, कीर्ति आनंदाने गाऊं ।

सरदारांत उमराऊ, सोबतीस जाधवराऊ ॥

पाटील होते गांवोगाऊ, पुत्रावरी अती जीऊ ।

थोर विठोजी नांव घेऊं, सान मालोजी त्याचा भाऊ ।

दीपाबाई त्यास देऊं, छंदाजोगा गिती गाऊं ॥

चाल

मालोजी राजा । तुझा बा आजा ॥

यवनी काजा । पाळिल्या फौजा ॥

लाविल्या ध्वजा । मारिल्या मौजा ॥

वेळेस मुक्का । साधल्या बुक्का ॥

विचारी पक्का । जाधवा धक्का ॥शेशाप्पा नायका । ठेविचा पैका ।

द्रव्याची गर्दी । चांभारगोंदी ॥

देवळें बांधी । तळीं ती खांदी ॥

आगळी बुद्धि । गुणानें निधि ॥

लिहिलें विधि । लोकांस बोधी ॥

संधान साधी । जसा पारधी ॥

भविषी भला । कळलें त्याला ॥

सांगोनी गेला । गादी बा तुला ॥

चाल

उपाय नाहीं जाणोन चाकर झाला यवनाचा । शिपाई होता बाणीचा ॥

खोटया दैवा कोण खोडी बेत देवाजीचा । पवाडा गातो शिवाजीचा ॥

कुळवाडी-भूषण पवाडा गातो भोसल्याचा । छत्रपती शिवाजीचा ॥१॥

चौक २

वडील बंधु संभाजीनें लळे पुरवीले । धाकटयासवें खेळले ॥

उभयतांचें एक चित्त तालमींत गेले । फरीगदग्या शिकले ॥

आवडीनें खमठोकीं कुस्ती पेंचानें खेळे । पवित्रे दस्तीचे केले ॥

द्वादशवर्षी उमर आली नाहीं मन धालें । घोडी फिरवूं लागले ॥

आट्टल घोडेस्वार भाला बोथाटी शीकले । गोळी निशान साधले ॥

कन्या वीर जाधवाची जिनें भारथ लावलें । पुत्रा नीट ऐकविलें ॥

अल्पवयाचे असतां शिकार करुं लागले । माते कौतुक वाटलें ॥

नित्य पतीचा आठव डोंगर दुःखाचे झाले । घर सवतीनें घेतले ॥

छाती कोट करुन सर्व होतें साटिवलें । मुखमुद्रेनें फसविले ॥

चतुर शिवाजीनें आईचें दुःख ताडिले । पित्यास मनीं त्यागिले ॥

पुत्राचे डोळे फिरले माते भय पडलें । हीत उपदेशा योजिलें ॥

मनीं पतिभक्ति पुता बागेमधीं नेलें । वृक्षछायीं बसीवलें ॥

पूर्वजांचे स्मरण करुन त्यास न्याहाळीलें । नेत्रीं पाणी टपटपलें ॥

या क्षेत्राचे धनी कोणकोणी बुडविले । सांगतें मुळीं कसें झालें ॥

क्षेत्रवासी म्हणोन नांव क्षत्रिय धरलें । क्षेत्रीं सुखी राहिले ॥

अन्यदेशिचे दंगेखोर हिमालयीं आले । होते लपून राहिले ॥

पाठीं शत्रु भौती झाडी किती उपासी मेले । गोमासा भाजून धाले ॥

पाला फळें खात आखेर ताडपत्रा नेसले । झाडी उल्लंघून आले ॥

लेखणीचा धड शीपाया सैनापति केलें । मुख्य ब्रह्मा नेमलें ॥

बेफाम क्षत्रिय होते अचूक टोळ उतरले । कैदी सर्वांस केलें ॥

सर्व देशीं चाल त्याचें गुलाम बनीवले । डौलानें क्षुद्र म्हणाले ॥

मुख्य ब्रह्म राजा झाला जानें कायदे केले । त्याचे पुढें भेद केले ॥

ब्रह्मा मेल्यावर परशराम पुंड माजले । उरल्या क्षत्रिया पिडीले ॥महारमांग झाले किती देशोधडी केले । ब्राह्मण चिरंजीव झाले ॥

देश निक्षत्रिय झाल्यामुळें यवना फावलें । सर्वांस त्यांहीं पिडीलें ॥

शुद्र म्हणती तुझ्या हृदयीं बाण टोचले । आज बोधाया फावलें ॥

गाणें गातें ऐक बाळा तुझ्या आजोळीं शिकले । बोलीं नाहीं मन धालें ।

चाल

क्षेत्र क्षत्रियांचें घर, तुझे पितृ माहावीर । सुखा नसे त्यांच्या पार,

आल्या गेल्याचें माहेर ॥ शीखराकार डोंगर, नानावल्ली तरुवर ॥

परीं खोरीं वाहे नीर खळखळे निरंतर । झाडा फुलें झाला भार,

सुगंधी वाहे लहर । पक्षी गाती सोळा स्वर, मंजूळ वाणी मनोहर ॥

नदी नाले सरोवर, शोभे कमळांचा भार । भूमी अती काळसर,

क्षेत्र देई पीका फार ॥ धाव घेती दंगेखोर, दिला क्षेत्रियास मार ।

दास केले निरंतर, ब्रह्मा झाला मनीं गार ॥ लोभी मेले येथें फार, विधवा झाल्या घरोघर ।

उपाय नाहीं लाचार, स्त्रिया वंदी पाटावर ॥ दुसरा झाला शीरजोर, परशा तोबा कठोर ।

मार त्याचा अनीवार, केला क्षत्रियां संव्हार ॥ क्षत्रिय केले जरजर, भये कांप थरथर ।

दुःखा नाहीं त्यांच्या पार, ठाव नाहीं निराधार ॥ बहु केले देशापर, बाकी राहि मांगमाहार ।

निःक्षेत्रीं झाल्यावर, म्लेंच्छें केलें डोकें वर । आले सिंधुनदावर, स्वार्याि केल्या वारोंवार ।

गातें कटावांत सार, लक्ष देई अर्थावर ।

चाल

काबुला सोडी । नदांत उडी ॥

ठेवितो दाढी । हिंदूस पीडी ॥

बामना बोडी । इंद्रियें तोडी ॥

पिंडीस फोडी । देवळें पाडी ॥

चित्रास तोडी । लेण्यास छेडी ॥

गौमांसी गोडी । डुकरां सोडी ॥

खंडयास ताडी । जेजूरी गडी ॥

भुंग्यास सोडी । खोडीस मोडी ॥

मूर्तीस काढी । काबूला धाडी ॥

झाडीस तोडी । लुटली खेडीं ॥

गडास वेढी । लावली शीडी ॥

हिंदूस झोडी । धर्मास खोडी ॥

राज्यास बेडी । कातडी काढी ॥

गर्दना मोडी । कैलासा धाडी ॥

देवळें फोडी । बांधीतो माडी ॥

उडवी घोडी । कपाळा आढी ॥

मीजास बडी । ताजीम खडी ॥

बुरखा सोडी । पत्नीखस पीडी ॥

गायनीं गोडी । थैलीतें सोडी ॥

चाल

माताबोध मनीं हसतां राग आला यवनांचा ।

बेत मग केला लढण्याचा ॥ तान्हाजी मालुसरे बाजी फसलकराचा ।

स्नेह येशजी कंकाचा ॥ मित्रा आधीं ठेवी जमाव केला मावळ्यांचा ।

पूर करी हत्यारांचा ॥ मोठया युक्तीनें सर केला किल्ला तोरण्याचा ।

रोविला झेंडा हिंदूचा ॥ राजगड नवा बांधला उंच डोंगराचा ।

भ्याला मनीं विजापुरचा । दुसरा भ्याला मेला बेत नव्हता पूर्वीचा ।

दादोजी कोंडदेवाचा ॥ मासा पाणीं खेळे गुरु कोण असे त्याचा ।

पवाडा गातो शिवाजीचा ॥ कुळवाडी-भूषण पवाडा गातो भोसल्याचा ।

छत्रपती शिवाजीचा ॥२॥

चौक ३

जाहागीरचा पैसा सारा लावी खर्चास । चाकरी ठेवी लोकांस ॥

थाप देऊन हातीं घेई चाकण किल्ल्यास । मुख्य केले फिङ्‌र्गोजीस ॥

थोडया लोकांसहीत छापा घाली सुप्यास । कैद पाहा केलें मामास ॥

सुप्यासोबत हातीं घेतलें तीनशें घोडयास । करामत केली रात्रीस ॥

मुसलमानां लाच देई घेई कोंडाण्यास । सिंहगड नांव दिलें त्यास ॥

पुरंधरी जाई जसा भला माणूस न्यायास । कैद पाहा केलें सर्वांस ॥

गांव इनाम देऊन सर्वां ठेवी चाकरीस । मारलें नाहीं कोणास ॥

वाटेमधीं छापा घालून लुटी खजीन्यास । सांठवी राजगडास ॥

राजमाचीं लोहगडीं लढे घेई तिकोण्यास । बाकी चार किल्ल्यांस ॥

मावळ्यांस धाडी कोकणीं गांव लुटायास । धूर्त योजी फितूरास ॥

सन्मान कैद्यां देई पाठवि वीजापूरास । मुलान्या सुभेदारास ॥

विजापुरीं मुसलमाना झाला बहु त्रास । योजना केली कपटास ॥

करनाटकीं पत्र पाठवी बाजी घोरपडयास । कैद तुम्ही करा शहाजीस ॥

भोजनाचें निमित्त केलें नेलें भोसल्यास । दग्यानें कैद केलें त्यास ॥

थेट शहाजी कैदी आणिला विजापूरास । खुशी मग झाली यवनास ॥

चिरेबंदी कोठडीमध्यें बंद केलें त्यास । ठेविलें भोक वार्या स ॥

शहाजीला पिडा दीली कळलें शिवाजीस । ऐकून भ्याला बातमीस ॥

पिताभक्ति मनीं लागला लागला शरण जायास । विचारी आपला स्त्रियेस ॥

साजे नांव सईबाई स्त्री सुचवी पतीस । ताडा दंडीं दुसमानास ॥

स्त्रीची सुचना सत्य भासली लिहिलें पत्रास । पाठवी दिल्ली मोगलास ॥

चाकर झालों तुमचा आतां येतों चाकरीस । सोडवा माझ्या पित्यास ॥

मोलग थैली गेली थेट मुसलमानास ठेविले किल्ल्यावर त्यास ॥

बाजी शामराज का लाजला जात सांगायास । धरुं पाही शिवाजीस ॥

धेड म्हणावा नाक नाही द्यावा कोणास । अडचण झाली बखरीस ॥

सिद्धिस बेत गेला नाहीं अंतीं भ्याला जिवास । काळें केलें महाडास ॥

शाहाजीचा बाजी आखेर घेईल बक्षीस । हा पाजी मुकला जातीस ॥

करनाटकीं आज्ञा झाली शाहाजीस । यवन भ्याला सिंहास ॥

वर्षे चार झालीं शिवला नाहीं कबजास । पिताभक्ति पुत्रास ॥

चंद्रराव मोर्या स मारी घेई जावळीस । दुसरे वासोटा किल्ल्यास ॥

प्रतापगड बांधी पेशवा केला एकास । नवे योजी हुद्यास ॥

आपली बाकी काढी धाडी पत्र तगाद्यास । चलाखी दावी मोंगलांस ॥

रात्रीं जाऊन एकाएकीं लुटी जुन्नरास । पाठवी गडी लुटीस ॥

आडमाग करी हळूंच गेला नगरास । लुटी हत्तीघोडयांस ॥

उंच वस्त्रे, रत्नेंु होन कमती नाहीं द्रव्यास । चाकरि ठेवि बारगिरांस ॥

समुद्रतीरीं किल्ले घेई पाळी गलबतांस । चाकरी ठेवि पठाणास ॥

सिद्दि पेशव्या आपेश देई घेई यशास । उदासी लाभ शिवाजीस ॥

आबझूलखान शूर पठाण आला वांईस । शोभला मोठा फौजेस ॥

हातीं बारा हजार घोडा त्याचे दिमतीस । कमी नाहीं दारुगोळीस ॥

कारकुनाला वचनीं दिलें हिवरें बक्षीस । फितविलें लोभी ब्राह्मणांस ॥

गोपीनाथ फसवी पठाणा आणि एकांतास । चुकला नाहीं संकेतास ॥

मातेपायीं डोई ठेवी, लपवी इत्यारास । बरोबर आला बेतास ॥

समीप येतां शिवाजी जसा भ्याला व्याघ्रास । कमी करी आपल्या चालीस ॥

गोपीनाथ सुचना देई भोळ्या यवनास । भ्याला तुमच्या शिपायांस ॥

वर भेटभाव वाघनख मारीं पोटास । भयभित केलें पठाणास ॥

पोटीं जखम सोसी केला वार शिवाजीस । झोंबती एकमेकांस ॥

हातचलाखी केली बिचवा मारी शत्रूस । पठाण मुकला प्राणास ॥

स्वामीभक्ती धाव घेई कळले शिपायास । राहिला उभा लढण्यास ॥

त्याची धोप घेई शिवाजी बचवी आपल्यास । तान्हाजी भिडे बाजूस ॥

दांती दाढी चावी तोडी घेई धनी सूडास । घाबरें केलें दोघांस ॥नांव सय्यदबंधू साजे शोभा आणी बखरीस । लाथाळी जीवदानास ॥

तान्हाजीला हूल देई मारी हात शिवाजीस । न्याहाळी प्रेतीं धण्यास ॥

उभयतांसीं लढतां मुकला आपल्या प्राणास । गेला जन्नत स्वर्गास ॥

छापा घाली मारी करी कैद बाकी फौजेस । पठाणपुत्र खाशा स्त्रियेस ॥

चार हजार घोडा लूट कमी नाहीं द्रव्यास । दुसर्याख सरंजामास ॥

अलंकार वस्त्रें देई सर्व कैदी जखम्यांस । पाठवि विजापूरास ॥

वचनीं साचा शिवाजी देई हिवरें बक्षीस । फितुर्या गोपीनाथास ॥

नाचत गात सर्व गेले प्रतापगडास । उपमा नाहीं आनंदास ॥

चाल

शिवाचा गजर जयनामाचा झेंडा रोविला ॥

क्षेत्र्याचा मेळा मावळ्याचा शिकार खेळला ॥

मातेपायीं ठेवी डोई गर्व नाहीं काडीचा ।

आशिर्वाद घेई आईचा ॥ आलाबला घेई आवडता होता जिजीचा ।

पवाडा गातो शिवाजीचा ॥ कुळवाडी-भूषण पवाडा गातो भोसल्याचा ।

छत्रपती शिवाजीचा ॥३॥

चौक ४

लढे रांगणीं विशाळगडीं घेई पन्हाळ्यास । केले मग शुरु खंडणीस ॥

रुस्तुल जमाना आज्ञा झाली विजापूरास । नेमिला कोल्हापूरास ॥

स्वार तीन हजार घेई थोडया पायदळास । आला थेट पन्हाळ्यास ॥

मार देत शिवाजी पिटी कृष्णा पैलतडीस । अती जेर केलें त्यास ॥

खंडणी घेत गेला भिडला विजापूरास । परत मग आला गडास ॥

राजापुर दाभोळ लुटी भरी खजीन्यास । मात गेली विजापुरास ॥

सिद्दी जोहरा नेमी मोठी फौज दिमतीस । सावंत सिद्दी कुमकेस ॥

बंदोबस्त करी शिवाजी राही पन्हाळ्यास । करी मग जमा बेगमीस ॥

वारंवार छापे घाली लुटी भौंती मुलखास । केलें महाग दाण्यास ॥

त्रासानें खवळून वेढा घाली शिवाजीस । कोंडिले गडीं फौजेस ॥

चार मास लोटले शिवाजी भ्याला वेढयास । योजना करी उपायास ॥

कोंकणामधीं सिद्दी झोडी रघुनाथास । उपद्रव झाला रयतेस ॥

फासलकर बाजीराव पडले वाडीस । दुःख मग झालें शिवाजीस ॥

सिद्दी जोहरा निरोपानें गोंवी वचनास । खुशाल गेला भेटीस ॥

वेळ करुन गेला उरला नाहीं आवकास । कच्चा मग ठेवी तहास ॥

सिद्दीस लाडी गोडी मधी मान डुकलीस । गेला थाप देऊन गडास ॥

सिद्धया पोटीं खुष्याली जाई झोपीं सावकास । हयगय झाली जप्तीस ॥

तों शिवाजी पळून गेला घेई पाठी रात्रीस । फसविलें मुसलमानास ॥

सिद्दी सकाळीं खाई मनीं लाडू चुरमुर्या्स । स्वार दळ लावी पाठीस ॥

चढत होता खिंड शिवाजी गांठलें त्यास । बंदुका लावी छातीस ॥

बाजीपरभु मुख्य केला ठेवि मावळ्यास । एकटा गेला रांगण्यास ॥

स्वामीला वेळ दिला बाजी भिडला शत्रूस । हरवी नित्य मोगलास ॥

दोन प्रहर लढे वाट दिली नाहीं त्यास । धन्य त्याच्या जातीस ॥

मोठी मोगल फौज दाखल झाली साह्यास । खवळला बाजी युद्धास ॥

अर्धे लोक उरले सरला नाहीं पाउलास । पडला परभू भूमीस ॥तो शिवाजी सुखी पोहंचला कान सुचनेस । अंती मनीं हाच ध्यास ॥

बार गडीं ऐकून सुखी म्हणे आपल्यास । नीघून गेला स्वर्गास ॥

सय्यद मागें सरे जागा देई बाजीरावास । पाहून स्वामीभक्तीस ॥

विजापुरीं मुसलमान करी तयारीस । खासा आला लढण्यास ॥

कराडास डेरे दिले घेई बहू किल्ल्यांस । वश करी चाचे लोकांस ॥

दळव्यासीं लडून घेई शृंगारपुरास । मारलें पाळेगारांस ॥

लोकप्रीतिकरितां करी गुरु रामदासास । राजगडीं स्थापी देवीस ॥

मिष्ट अन्न भोजन दिलें सर्वां बक्षीस । केली मग मोठी मजलस ॥

तानसैनी भले गवय्या बसवी गायास । कमी नाहीं तालस्वरास ॥

चाल

जीधर उधर मुसलमानी । बीसमिलाही हिंमानी ॥

सच्चा हरामी शैतान आया । औरंगजीब नाम लिया ॥

छोटे भाइकूं कैद हूल दिया । बडे भाईकी जान लिया ॥

छोटेकूंबी कैद किया । लोक उसके फितालिया ॥

मजला भाई भगा दिया । आराकानमें मारा गया ॥

सगे बापकूं कैद किया । हुकमत सारी छिनलीया ॥

भाईबंदकूं इजा दिया । रयत सब ताराज किया ॥

मार देके जेर किया । खाया पिया रंग उडाया ॥

आपण होके बेलगामी । शिवाजीकू कहे गुलामी ॥

आपण होके ऐशआरामी । शिवाजीकूं कहे हरामी ॥

बरे हुवा करो सलामी । हिंदवाणी गाव नामी ॥

चाल

आदी आंत न । सर्वां कारण ॥

जन्ममरण । घाली वैरण ॥

तोच तारण । तोच मारण ॥

सर्व जपून । करी चाळण ॥

नित्य पाळण । लावी वळण ॥

भूतीं पाहून । मनीं ध्याईन ॥

नांव देऊन । जगजीवन ॥

सम होऊन । करा शोधन ॥

सार घेऊन । तोडा बंधन ॥

चाल

सरनौबती डंका हुकूम पालेकराचा । घेई मुजरा शाईराचा ॥

सुखसोहळे होतां तरफडे सावंत वाडीचा । पवाडा गातो शिवाजीचा ॥

कुळवाडी-भूषण पवाडा गातो भोसल्याचा । छत्रपती शिवाजीचा ॥४॥

चौक ५

सावंत पत्र लिही पाठवी विजापूरास । मागे फौज कुमकेस ॥

बाजी घोरपडा बल्लोळखान येती साह्यास । शिवाजी करी तयारीस ॥

त्वरा करुन गेला छापा घाली मुधोळांस । मारिलें बाजी घोरपडयास ॥

भाऊबंद मारिलें बाकी शिपाई लोकांस । घेतलें बाप सूडास ॥

सावंताची खोड मोडून ठेवी चाकरीस । धमकी देई पोर्च्युग्यास ॥

नवे किल्ले बांधी डागडुजी केली सर्वांस । बांधिलें नव्या जाहाजास ॥

जळीं सैनापती केले ज्यास भीती पोर्च्युग्यीस । शोभला हुद्दा भंडार्याीस ॥

विजापूरचा वजीर गुप्त लिही शिवाजीस । उभयतां आणलें एकीस ॥

व्यंकोजी पुत्रा घेई शाहाजी आला भेटीस । शिवाजी लागे चरणास ॥

शाहाजीचे सद्‌गुण गाया नाहीं आवकास । थोडेसे गाऊ अखेरीस ॥

सुखसोहळे झाले उपमा लाजे मनास । उणें स्वर्गी सुखास ॥

अपूर्व वस्तू घेऊन जाई विजापूरास । भेट मग देई यवनास ॥

पराक्रमी शिवाजी पाळी पाऊण लक्षास । साजे यवनी स्नेहास ॥

विजापूरचा स्नेह होता लढे मोगलास । घेतले बहूतां किल्ल्यास ॥

सर्व प्रांतीं लूट धुमाळी आणिलें जेरीस । घावरें केलें सर्वांस ॥

संतापानें मोंगल नेमी शाइस्तेखानास । जलदि केली घेई पुण्यास ॥

चाकणास जाऊन दावी भय फिङ्‌र्गोजीस । फुकट मागे किल्ल्यास ॥

मास दोन लढला घेऊन सर्व फौजेस । खान खाई मनास ॥

अखेर दारु घालून उडवी एका बुर्जास । वाट केली आंत जायास ॥

वारोंवार हल्ले गर्दी करुं पाहे प्रवेश । शाइस्ता पठाण पाठीस ॥

मागें पळति सर्व कोणी मानिना हुकूमास । भीति आंतल्या मर्दास ॥

लागोपाठ मार देत हटवि पठाणास । खचला खान हिंमतीस ॥

प्रातःकाळीं संतोषानें खाली केले किल्ल्यास । देई मुसलमानास ॥

फिङर्गोजीला भेट देती खुषी झाली यवनास । देऊन मान सोडी सर्वांस ॥

शिवाजीची भेट घेतां सन्मान दिला त्यास । वाढवी मोठया पदवीस ॥

फिड्‌र्गोजीचें नांव घेतां मनीं होतो उल्हास । पीढीजाद चाकरीस ॥

येशवंतशिंग आले घेऊन मोठया फौजेस । मदत शाईस्तेखानास ॥

सरनौबत भौती लुटी नगरी मुलखास । जाळून पाडिला ओस ॥

पाठी लागून मोंगल भारी त्याच्या स्वारांस । जखमा केल्या नेटाजीस ॥

राजगड सोडून राहीला सिंव्हगडास पाहून मोगलसेनेस ॥

जिजाबाईचें मुळचें घर होतें पुण्यास । खान राही तेथें वस्तीस ॥

मराठयांस चौकी बंदी गांवांत शिरण्यास । होता भीत शिवाजीस ॥

लग्नवर्हाचडी रुपें केला पुण्यांत प्रवेश । मावळे सोबत पंचवीस ॥

माडीवर जाऊन फोडी एका खिडकीस । कळालें घरांत स्त्रीयांस ॥

शाइस्त्यास कळतां दोर लावी कठडयास । लागला खालीं जायास ॥

शिवाजीनें जलदी गांठून वार केला त्यास । तोडीलें एका बोटास ॥

स्त्रिपुत्रां सोडून पळे पाठ दिली शत्रूस । भित्रा जपला जिवास ॥

आपल्या पाठिस देणें उणें शिपायगिरीस । उपमा नाहीं हिजडयास ॥

सर्व लोकांसहित मारिलें खानपुत्रास । परतला सिंहगडास ॥

डौलानें मोंगल भौती फिरवी तरवारीस । दावी भय शिवाजीस ॥

समीप येऊं दिले हुकूम सरबत्तीस । शत्रू पळाला भिऊन मारास ॥

करनाटकी बदली धाडी शाइस्तेखानास । मुख्य केलें माजमास ॥

राजापुरीं जाई शिवाजी जमवी फौजेस । दावी भय पोर्च्यूग्यास ॥

सर्व तयारी केली निघाला नाशिक तीर्थास । हुल कसी दिली सर्वांस ॥

मध्यरात्रीं घेई बरोबर थोडया स्वारांस । दाखल झाला सुर्तेस ॥

यथासांग साहा दिवस लुटी शहरास । सुखी मग गेला गडास ॥

बेदनूराहून पत्र आलें देई वाचायास । आपण बसे ऐकायास ॥

शिपायाचे बच्चे शाहाजी गेले शिकारीस । लागले हरणापाठीस ॥

घोडया ठेंच लागे उभयतां आले जमीनीस । शाहाजी मुकला प्राणास ॥

पती कैलासा गेले कळलें जिजीबाईस । पार मग नाहीं दुःखास ॥

भुमी धडपडे बैसे रडून गाई गुणांस । घेई पुढे शिवाजीस ॥

चाल

अतीरुपवान बहु आगळा । जैसा रेखला चित्री पूतळा ॥

सवतीवर लोटती बाळा । डाग लाविला कुणबी कुळा ॥

सवतीला कसें तरी टाळा । कज्जा काढला पती मोकळा ॥

खर्याा केंसानें कापि का गळा । नादीं लागला शब्द कोकिळा ॥

मूख दुर्बळ राही वेगळा । अती पिकला चिंतेचा मळ ॥

झाला शाहाजी होता सोहळा । मनीं भूलला पाहूनी चाळा ॥

बहुचका घेती जपमाळा । जाती देऊळा दाविती मोळा ॥

थाट चकपाक नाटकशाळा । होती कोमळा जशा निर्मळा ॥

खर्याा डंखिणी घाली वेटोळा । विषचुंबनीं देती गरळा ॥

झाला संसारीं अती घोटाळा । करी कंटाळा आठी कपाळा ॥

मनीं भिऊन पित्याच्या कुळा । पळ काढला गेले मातुळा ॥

छातीवर ठेवल्या शिळा । नाहीं रुचला सवत सोहळा ॥

चाल

कमानीवर । लावले तीर ॥

नेत्रकटार । मारी कठोर ॥

सवदागर । प्रीत व्यापार ॥

लावला घोर । सांगतें सार ॥

शिपाई शूर । जुना चाकर ॥

मोडक्या धीर । राखी नगर ॥

आमदानगर विजापूरकर ॥ मंत्री मुरार ॥

घेई विचार ॥ वेळनसार ।

देई उत्तर ॥ धूर्त चतुर ।

लढला फार ॥ छाती करार ॥

करी फीतूर ॥ गुणगंभीर ।

लाविला नीर ॥ होता लायक ।

पुंडनायक ॥ स्वामीसेवक ।

खरा भाविक ॥

चाल

सिंहगडावर गेला बेत केला क्रियेचा । बजावला धर्म पुत्राचा ॥

रायगडी जाई राही शोक करी पित्याचा । शत्रु होता आळसाचा ॥

दुःखामधीं सुरु बंदोबस्त करी राज्याचा । पवाडा गातो शिवाजीचा ॥

कुळवाडी-भूषण पवाडा गातो भोसल्याचा ॥ छत्रपती शिवाजीचा ॥५॥

चौक ६

सर्व तयारी केली राजपद जोडी नांवास । शिक्का सुरु मोर्तबास ॥

अमदानगरीं नटून पस्त केलें पेठेस । भौतीं औरंगाबादेस ॥

विजापूरची फौज करी बहुत आयास । घेई कोकणपट्टीस ॥सावध शिवाजी राजे आले घेऊन फौजेस । ठोकून घेई सर्वांस ॥

जळीं फौज लढे भौती मारी गलबतास । दरारा धाडी मक्केस ॥

माल्वणीं घेऊन गेला अवचित फौजेस । पुकारा घेतो मोगलास ॥

जाहाजावर चढवी फौज गेला गोव्यास । लुटलें बारशिलोरास ॥

जलदी जाऊन गोकर्णी घेई दर्शनास । लुटलें मोंगल पेठांस ॥

पायवाटेनें फौज पाठवी बाकी लुटीस । आज्ञा जावें रायगडास ॥

स्वतां खासी स्वारी आज्ञा लोटा जाहाजास । निघाला मुलखीं जायास ॥

मोठा वारा सुटला भ्याला नाहीं तुफानास । लागले अखेर कडेस ॥

औरंगजीब पाठवी राजा जयशिंगास । दुसरे दिलीरखानास ॥

ठेवले मोगल अमीर येऊन पुण्यास । वेढिलें बहुतां किल्ल्यांस ।

मानकरी शिवाजी घेई बसे मसलतीस । सुचेना कांहीं कोणास ॥

बाजी परभू भ्याला नाहीं दिलीरखानास । सोडिलें नाहीं धैर्यास ॥

हेटकरी मावळे शिपाइ होते दिमतीस । संभाळी पुरंधरास ॥

चातुर्यानें लढे गुंतवी मोगल फौजेस । फुरसत दिली शिवाजीस ॥

फार दिवस लोटले पेटला खान इर्षेस । भिडला किल्लया माचीस ॥

बुर्जाखालीं गेला लागे सुरंग पाडायास । योजी अखेर उपायास ॥

हेटकरी मावळे जाती छापे घालण्यास । पिडीलें फार मोगलास ॥

मोगलाने श्रम केले बेत नेला सिद्धीस । काबीज केलें माचीस ॥

यशस्वी भोसले लागले निर्भय लुटीस । चुकले सावधपणास ॥

हेटकर्यांसचा थाट नी मारी लुटार्यावस । मोगल हटले नेटास ॥

बाजी मावळ्यां जमवी हातीं घेई खांडयास । भिडून मारी मोगलास ॥

मोगल पळ काढी पाठ दिली मावळ्यास । मर्द पाहा भ्याले उंद्रास ॥

लाजे मनीं दिलीरखान जमवी फौजेस । धीर काय देई पठाणास ॥

सर्व तयारी पुन्हा केली परत हल्ल्यास । जाऊन भिडला मावळ्यास ॥

बाजी मार देई पठाण खचले हिमतीस । हटती पाहून मर्दास ॥

पराक्रम बाजीचा पाही खान खोच मनास । लावीला तीर कमानीस ॥

नेमानें तीर मारी मुख्य बाजी परभूस । पाडिला गबरु धरणीस ॥

सय्यद बाजी ताजीम देती घेती बाजूस । सरले बालेकिल्ल्यास ॥

मोगल चढ करती पुन्हा घेती माचीस । धमकी देती मावळ्यास ॥

हेटकरी मारी गोळी फेर हटवि शत्रूस । पळवी इशानी कोणास ॥

वज्रगडाला शिडी लाविली आहे बाजूस । वरती चढवी तोफांस ॥

चढला मोगल मारी गोळे बालेकिल्ल्यास । आणले बहू खराबीस ॥

हेटकरी मावळे भ्याले नाहीं भडिमारास । मोगल भ्याला पाऊसास ॥

मोगल सल्ला करी शिवाजी नेती मदतीस । घेती यवनी मुलखास ॥

कुलद्रोही औरंगजीब योजी कपटास । पाठवि थैली शिवाजीस ॥

शिवाजीला वचन देऊन नेई दिल्लीस । नजरकैद करी त्यास ॥

धाडी परत सर्व मावळे घोडेस्वारांस । ठेविले जवळ पुत्रास ॥

दरबार्यांस घरीं जाई देई रत्नव भेटीस । जोडिला स्नेह सर्वांस ॥

दुखणें बाहाणा करी पैसा भरी हकीमास । गूल पाहा औरंगजीबास ॥

आराम करुन दावी शुरु दानधर्मास । देई खाने फकीरास ॥

मोठे टोकरे रोट भरी धाडी मशीदीस । जसा का मुकला जगास ॥

दानशूर बनला हटवि हातिमताईस । चुकेना नित्यनेमास ॥

औरंगजीबा भूल पडली पाहून वृत्तीस । विसरला नीट जप्तीस ॥

निरास कैदी झाला शिवाजी भास मोगलास । चढला मोठया दिमाखास ॥

पितापुत्र निजती टोकरी बदली रोटास । बाकी सोपी चाकरास ॥

जलदी करीती चाकर नेती टोकरास । करामत केली रात्रीस ॥

दिल्ली बाहेर गेले खुलें केले शिवाजीस । नेली युक्ती सिद्धीस ॥

मोगल सकाळीं विचकी दांत खाई होटांस । लावी पाठी माजमास ॥

चाल

औरंगजीबा धूर दीला । पुत्रासवें घोडा चढला ॥

मधींच ठेवी पुत्राला । स्वतां गोसावी नटला ॥

रात्रिचा दिवस केला । गाठलें रायगडाला ॥

माते चरणीं लागला । हळूच फोडी शत्रूला ॥

स्नेह मोगलाचा केला । दरारा देई सर्वांला ॥

चाल

हैद्राबादकर । विजापूरकर ॥

कापे थरथर । देती कारभार ॥

भरी कचेरी । बसे विचारी ॥

कायदे करी । निट लष्करी ॥

चाल

शिवाजीचा बेत पाहून जागा झाला गोव्याचा । बंदोबस्त केला किल्ल्याचा ॥

वेढा घालून जेर केला सिद्दी जंजिर्याचचा । पवाडा गाती शिवाजीचा ॥

कुळवाडी-भूषण पवाडा गातो भोसल्याचा । छत्रपती शिवाजीचा ॥६॥

चौक ७

शिवाजी तों मसलत देई मित्र तान्हाजीला । बेत छाप्याचा सुचवीला ॥

तान्हाजीनें भाऊ धाकटा सोबत घेतला । मावळी हजार फौजेला ॥

सुन्या रात्रीं सिंहगड पायीं जाऊन ठेपला । योजिलें दोर शिडीला ॥

दोरीची शिडी बांधली शिपाई कमरेला । हळुच वर चढवीला ॥

थोडी चाहूल कळली सावध उदेबानाला । करी तयार लोकांला ॥

थोडया लोकांसवें तान्हाजी त्यांवर पडला । घाबरा गडकरी केला ॥

रणीं तान्हाजी पडे मावळे पळती बाजूला । सूर्याजी येऊन ठेपला ॥

धीर मोडक्या देई परत नेई सर्वांला । उगवी बंधू सूडाला ॥

उदेबान मारिला बाकिच्या राजपुत्राला । घेतलें सिंहगडाला ॥

गड हाती लागला तान्हाजी बळी घेतला । झालें दुःख शिवाजीला ॥

सिंहगडीं मुख्य केलें धाकटया सुर्याजीला । रुप्याचीं कडीं मावळ्याला ॥

पुरंधर माहूली घेई वरकड किल्ल्याला ॥ पिडा जंजिरी सिद्दयाला ॥

सुरत पुन्हां लुटी मार्गी झाडी मोगलाला । मोगल जेरदस्त केला ॥

कैद करी शिवाजी बाकी उरल्या फौजेला । त्यांमधीं अनेक स्त्रीयाला ॥

सुंदर स्त्रीया परत पाठवी नाहीं भाळला । लाजवी औरंगजीबाला ॥

सरनौबत वीर पाठवी खानदेशाला । शुरु केलें चौथाईला ॥

जलदी मोगल धाडी मोहबतखानाला । देई मोठया फौजेला ॥

औंढापट्टा घेऊन वेढी साल्हेर किल्ल्याला । धिंगाणा दक्षिणेंत केला ॥

गुजर उडी घाली सामना शत्रूचा केला । मोरोबा पठाण पंक्तीला ॥

लढतां पळ काढी दावी भ्याला मोगलाला । जसा खरा मोड झाला ॥

तों मराठे पळती मोगल गर्वानें फुगला । आळसानें ढिला पडला ॥

गुजर संधी पाहून परत मुरडला । चुराडा मोगलाचा केला ॥

बेवीस उमराव पाडले रणभूमीला । नाहीं गणती शिपायांला ॥

लहान मोठे कैदी बाकी सर्व जखम्यांला । पाठवी रायगडाला ॥

मोगल वेढा झोडून मार देत पिटीला । खिदाडी औरंगाबादेला ॥रायगडीं नित्य शिवाजी घेई खबरेला । गोडबोल्या गोवी ममतेला ॥

एकसारखें औषधपाणी देई सर्वांला । निवडलें नाहीं शत्रुला ॥

जखमा बर्याष होतां खुलासा सर्वांचा केला । राहिले ठेवी चाकरीला शिवाजीची कीर्ती चौमुलखीं डंका वाजला ।

शिवाजी धनी आवडला ॥ मोगल यवनी शिपायी सोडी चाकरीला ।

हाजरी देती शिवाजीला ॥ पोर्च्युग्यास धमकी देई मागे खंडणीला ।

बंदरी किल्ला वेढीला ॥ मधींच इंग्रज भ्याला जपे मुंबै किल्ल्याला ।

बनया धर्मा आड झाला ॥ दिल्लीस परत नेलें सुलतान माजूमाला ।

दुजें मोहबतखानाला ॥ उभयतांचा बदली खानजाहान आला ।

मुख्य दक्षणेचा केला ॥ मोगलाला धूर देऊन लुटलें मुलखाला ।

गोवळकुंडीं उगवला ॥ मोठी खंडणी घेई धाकीं धरी निजामाला ।

सुखें मग रायगडीं गेला ॥ मोगलाचे मुलखीं धाडी स्वार लुटायाला ।

लुटलें हुबळी शहराला ॥ समुद्रकांठीं गावें लुटी घेई जाहाजांला ।

केलें खुलें देसाईला ॥ परळी सातारा किल्ले घेई पांडवगडाला ।

आणिक चार किल्ल्यांला ॥

चाल

हुकूम विजापुरी झाला । सोडिलें बहुत फौजेला ॥

द्यावा त्रास शिवाजीला । घ्यावें त्याचे मुलखाला ॥

शिवाजी सोदी गुजराला । कोंडी आबदुल करीमाला ॥

केला माहग दाण्याला । शत्रु अती जेर केला ॥

आर्जव करणें शिकला । भोंदिलें सैनापतीला ॥

निघून विजापुरीं गेला । क्रोध शिवाजीस आला ॥

रागाऊन लिहिलें पत्राला । निषेधी प्रतापरावाला ॥

गुजर मनांत लाजला । निघून वराडांत गेला ॥

चाल

आबदुल्यानें । बेशर्म्यानें ॥

फौज घेऊन । आला निघून ॥

रावा प्रताप । झाला संताप ॥

आला घाईनें । गांठी बेतानें ॥

घुसे स्वतानें । लढे त्वेषानें ॥

घेई घालून । गेला मरुन ॥

चाल

प्रतापराव पडतां मोड फौजेचा झाला । पाठलाग मराठयाचा केला ॥

तोफ गोळया पोटीं दडती भिडती पन्हाळयाला । गेले नाहीं शरण शत्रूला ॥

अकस्मात हंसाजी मोहिता प्रसंगीं आला । हल्ला शत्रूवर केला ॥

गुजर दल मागें फिरुन मारी यवनाला । पळीवलें विजापुराला ॥

शिवाजीनें हंसाजीला सरनौबत केला । मोठा अधिकार दिला ॥

हंबिरराव पद जोडलें त्याच्या नांवाला । शिवाजी मनीं सुखी झाला ॥

सेनापतीचे गुण मागें नाहीं विसरला । पोशी सर्व कुटुंबाला ॥

प्रतापराव-कन्या सून केली आपल्याला । व्याही केलें गुजराला ॥

काशीकर गंगाभट घाली डौल धर्माचा । केला खेळ गारुडयाचा ॥

लुटारु शिवाजी सुटला धाक गृह फौजेचा । खर्च नको दारुगोळीचा ॥

बहुरुपी सोंग तूलदान सोनें घेण्याचा । पवाडा गातो शिवाजीचा ॥

कुळवाडी-भूषण पवाडा गातो भोसल्याचा । छत्रपती शिवाजीचा ॥७॥

चौक ८

विश्वासू चाकर नेमी मुलखीं लुटायाला । शिवाजी कोकणांत गेला ॥

छोटे मोठे गड घेई बांधी नव्या किल्ल्याला । जमाव फौजेचा केला ।

गोवळकुंडीं जाई मागुन घेई तोफांला । फितीवलें कसें निजामाला ॥

करनाटकीं गेला भेटे सावत्र भावाला । वाटणी मागे व्यंकोजीला ॥

लोभीं व्यंकोजी हिस्सा देईना बळासी आला । आशेनें फिरवी पगडीला ॥

बंधू आज्ञा मोडून गर्वानें हट्टीं पेटला । बिर्हाेडीं रागाऊन गेला ॥

शिवाजीला राग आला कोट छातीचा केला । कैदी नाहीं केलें भावाला ॥

तंजोर बाकी ठेवी घेई सर्व मुलखाला । खडा कानाला लावला ॥

दासीपुत्र संताजी बंधु होता शिवाजीला । करनाटकीं मुख्य केला ॥

हंबीरराव सेनापती हाताखालीं दिला । निघाला परत मुलखाला ॥

वाटेमधी लढून घेई बिलरी किल्ल्याला । तेथें ठेवी सुमंताला ॥

शिवाजीचे मागें व्यंकोजीने छापा घातला । घेतलें स्वतां अपेशाला ॥

जेर झाला व्यंकोजी देई उरल्या हिश्याला । शिवाजी रायगडीं गेला ॥

विजापूरचा साह्य नेई राजे शिवाजीला । मोगल मुलखीं सोडला ॥

मुलखीं धिंगाणा धुळीस देश मिळीवला । सोडिलें नाहीं पिराला ॥

वाटेमधीं मोगल गांठी राजे शिवाजीला । घाबरा अतिशय केला ॥

भिडला शिवाजी मोगल मागें हाटीवला । वाट पुढें चालूं लागला ॥

दुसरी फौज आडवी माहाराज राजाला । थोडेसें तोंड दिलें तिजला ॥

काळ्या रात्रीं हळुच सुधरी आडमार्गाला । धूळ नाहीं दिसली शत्रूला ॥

फौजसुद्धां पोंहचला पटा किल्ल्याला । फसिवलें आयदि मोगलाला ॥

विजापूरचा आर्जव करी धाडी थैलीला । आश्रय मागे शिवाजीला ॥

हांबीरराव मदत पाठवी विजापुराला । बरोबर देई फौजेला ॥

नऊ हजार मोंगलांचा पराभव केला । त्यांनीं मार्ग अडीवला ॥

विजापुरीं जाऊन जेर केलें मोंगलाला । केला महाग दाण्याला ॥

शत्रूला पिडा होतां त्रासून वेढा काढला । मोगल भिऊन पळाला ॥

दिल्लीचा परत बोलवी दिलीरखानाला । पाठवी शाहाजाहानाला ॥

जलदी करुन शिवाजी वळवी पुत्राला । लाविला नीट मार्गाला ॥

तह करुन शिवाजी नेती विजापुरला । यवन घेती मसलतीला ॥

शिवाजीचें सोंवळें रुचले नाहीं भावाला । व्यंकोजी मनीं दचकला ॥

निरास मनीं होऊन त्यागी सर्व कामाला । निरा संन्यासी बनला ॥

शिवाजीने पत्र लिहिलें बधुं व्यंकोजीला । लिहितों पत्र अर्थाला ॥

वीरपुत्र म्हणवितां गोसावीअ कसे बनलां । हिरा कां भ्याला कसाला ॥

आपल्या पित्याचा ठसा कसा जलदी वीटला । मळावांचून काटला ॥

कनिष्ठ बंधू माझ्या लाडक्या पाठी साह्याला । तुम्ही कां मजवर रुसला ॥

बोध घ्या तुम्ही माझा लागा प्रजापालनाला । त्यागा ढोंगधतोर्यारला ॥

मन उत्तम कामीं जपा आपल्या फौजेला । संभाळा मुळ आब्रूला ॥

कीर्ति तुझी ऐकूं यावी ध्यास माझ्या मनाला । नित्य जपतों या जपाला ।

कमी पडता तुम्ही कळवा माझ्या लोकांला । सोडा मनच्या आढीला ॥

सुभोधाचें पत्र ऐकता शुद्धीवर आला । व्यंकोजी लागे कामाला ॥

शिवाजीला रायगडीं गुडघी रोग झाला । रोगानें अती जेर केला ॥

त्याचे योगें नष्ट ज्वर फारच खवळला । शिवाजी सोसी दुःखाला ॥

यवनीं बिरास भिडतां नाहीं कुचमला । शिवाजी रोगाला भ्याला ॥

सतत सहा दिवस सोसी ताप दाहाला । नाहीं जरा बरळला ॥

सातव्या दिवशीं शिवाजी करी तयारीला । एकटा पुढें आपण झाला ॥

काळाला हूल देऊन स्वतां गेला स्वर्गाला । पडले सुख यवनाला ॥

कुळवाडी मनीं खचले करती शोकाला । रडून गाती गुणांला ॥

चाल

महाराज आम्हासीं बोला । धरला कां तुम्ही अबोला ॥

मावळे गडी सोबतीला । शिपाई केले उघडयाला ॥

सोसिलें उन्हातान्हाला । भ्याला नाहीं पाउसाला ॥

डोंगर कंगर फिरलां । यवन जेरीस आणला ॥

लुटलें बहुत देशांला । वाढवी आपुल्या जातीला ॥

लढवी अचाट बुद्धीला । आचंबा भुमीवर केला ॥

बाळगी जरी संपत्तीला । तरी बेताने खर्च केला ॥

वांटणी देई शिपायांला । लोभ द्रव्याचा नाहीं केला ॥

चतुर सावधपणाला । सोडिलें आधीं आळसाला ॥

लहान मोठया पागेला । नाहीं कधीं विसरला ॥

राजा क्षेत्र्यांमध्यें पहिला । नाहीं दुसरा उपमेला ॥

कमी नाहीं कारस्तानीला । हळूच वळवी लोकांला ॥

युक्तीहनें बचवी जीवाला । कधीं भिईना संकटाला ॥

चोरघस्ती घेईअ किल्ल्याला । तसेंच बाकी मुलखांला ॥

पहिला झटे फितुराला । आखेर करी लढाईला ॥

युद्धीं नाहीं विसरला । लावी जीव रयतेला ॥

टळेना रयत सुखाला । बनवी नव्या कायद्याला ॥

दाद घेईअ लहानसानाची । हयगय नव्हती कोणाची ।

आकृती वामनमुर्तीची । बळापेक्षां चपळाईची ॥

सुरेख ठेवण चेहर्या ची । कोंदली मुद्रा गुणरत्नालची ॥

चाल

भिडस्त भारी । साबडा घरीं ॥

प्रिय मधुरी । भाषण करी ॥

मोठा विचारी । वर्चड करी ॥

झटून भारी । कल्याण करी ॥

आपासोयरीं। ठेवी पदरीं ॥

लाडावरी । रागावे भारी ॥

चाल

इंग्लीश ज्ञान होतां म्हणे मी पुत्र क्षेत्र्याचा । उडवी फट्टा ब्रह्मयाचा ॥

जोतीराव फुल्यानें गाईला पुत क्षुद्राचा । मुख्य धनी पेशव्याचा ॥

जिजीबाईचा बाळ काळ झाला यवनाचा । पवाडा गातो शिवाजीचा ॥

कुळवाडी-भूषण पवाडा गातो भोसल्याचा । छत्रपती शिवाजीचा ॥८॥