What is life imprisonment जन्मठेपेची शिक्षा म्हणजे काय?

जन्मठेपेची शिक्षा म्हणजे काय?भारतात किती वर्षे जन्मठेपेची शिक्षा आहे?

आपण सर्व नेहमी वृत्तपत्र आणि वृत्तवाहिनीवर दोषी आरोपीला जन्मठेप शिक्षा दिली असे ऐकतो, वाचतो. मग आज आपण जाणून घेऊ कि नेमकी जन्मठेप शिक्षा म्हणजे काय ?

भारतात किती वर्षे जन्मठेपेची शिक्षा आहे?

जन्मठेप किंवा जन्मठेपेची शिक्षा म्हणजे दीर्घ जन्मठेपेची शिक्षा. पण अनेकदा तुम्ही पाहिले असेल किंवा ऐकले असेल की कैदयाला जन्मठेपेची शिक्षा सुनावण्यात आली असली तरी कैद्याची १४-२० वर्षांत सुटका होते. का आणि कसे? मग किती वर्षे जन्मठेपेची शिक्षा भोगली जाते.

जन्मठेपेची शिक्षा भोगूनही १४-२० वर्षांनंतरच कैद्याची तुरुंगातून कशी सुटका होते हे तुम्हाला माहीत आहे का? यामागचे कारण काय असू शकते? जन्मठेपेची शिक्षा किती वर्षे आहे?

जेव्हा कैद्याला दोषी ठरवले जाते तेव्हा त्याला जन्मठेपेची शिक्षा सुनावली जाते तेव्हा त्याला तुरुंगात राहावे लागेल. पण असे ऐकले जाते किंवा पाहिले जाते की, जन्मठेपेची शिक्षा भोगल्यानंतरही अवघ्या १४ वर्षांत एका कैद्याची तुरुंगातून सुटका झाली. का असा प्रश्न तुम्हाला कधी पडला आहे का? जन्मठेपेची शिक्षा किंवा जन्मठेपेची शिक्षा म्हणजे गुन्हेगाराचे आयुष्य संपेपर्यंत तुरुंगात राहणे, म्हणजे गुन्हेगाराचा श्वास संपेपर्यंत, १४ वर्षांत कैदी तुरुंगातून कसा बाहेर येतो.

संविधानात कुठेही असे म्हटलेले नाही की जन्मठेपेची शिक्षा १४ वर्षे असेल. आरोप सिद्ध झाल्यानंतर देशातील प्रत्येक न्यायालय गुन्हेगाराला जन्मठेप किंवा इतर कोणत्याही शिक्षेची शिक्षा दिली जाईल की नाही हे ठरवते.

सर्वोच्च न्यायालयाने २०१२ मध्ये दिलेल्या निकालात स्पष्ट केले आहे की, जन्मठेपेची शिक्षा आणखी काहीही नाही. जन्मठेपेची शिक्षा म्हणजे कित्येक वर्षे तुरुंगवास.

R S

जन्मठेपेची शिक्षा झालेल्या कोणत्याही कैद्याची १४ किंवा २० वर्षांच्या कारावासानंतर सुटका करण्याची पद्धत चुकीची असून जन्मठेप म्हणजे आयुष्यभर तुरुंगवास होय, असे स्पष्टीकरण सर्वोच्च न्यायालयाने दिले आहे. या शिक्षेच्या तरतुदींचा गैरअर्थ काढण्यात येत असल्याबद्दल नाराजी व्यक्त करतानाच फाशीच्या शिक्षेसाठीच्या निकषांचाही फेरआढावा आवश्यक असल्याचे न्यायालयाने एका सुनावणीदरम्यान स्पष्ट केले आहे.

‘जन्मठेपेची शिक्षा भोगणाऱ्या कैद्याची १४ किंवा २० वर्षांनंतर तुरुंगातून सुटका होणे हा अटळ अधिकार असल्याचा गैरसमज प्रचलित झाला असल्याचे दिसून येते. मात्र, असा कोणताही अधिकार कैद्याला नाही. जन्मठेप झालेल्या कैद्याला मरेपर्यंत तुरुंगवास भोगावाच लागेल,’ असे न्या. के. एस. राधाकृष्णन आणि न्या. मदन बी. लोकुर यांच्या खंडपीठाने स्पष्ट केले. एखाद्या प्रकरणात सरकारकडून जन्मठेपेच्या कैद्याला शिक्षेत सवलत मिळू शकते. मात्र, ती १४ वर्षांपेक्षा कमी असू शकत नाही, असेही खंडपीठाने म्हटले. जन्मठेपची शिक्षा १४ वर्षेच असते, याबाबत समाजात रूढ झालेल्या मतप्रवाहाच्या पाश्र्वभूमीवर सर्वोच्च न्यायालयाने हा महत्त्वाचा निर्वाळा दिला. फौजदारी दंडसंहितेच्या कलम ४३२ नुसार, जन्मठेपेच्या कैद्याला शिक्षेत सवलत देण्याचा अधिकार सरकारला आहे. मात्र, फौजदारी दंडसंहितेच्या ४३३-अ अन्वये या सवलतीमुळे त्याची कारावासाची शिक्षा १४ वर्षांपेक्षा कमी करता येणार नाही, असे न्यायालयाने स्पष्ट केले.

सणउत्सव किंवा काही नैमित्तिक दिवशी, कैद्यांची सुटका करण्याची पद्धत केंद्र तसेच विविध राज्य सरकारांकडून राबवली जाते. त्याबद्दलही सर्वोच्च न्यायालयाने नाराजी व्यक्त केली. याबाबत निर्णय घेताना प्रत्येक प्रकरणाचा व्यक्तिश: आढावा घेणे आवश्यक असल्याचे मतही खंडपीठाने नोंदवले.   

किंबहुना जन्मठेपेची शिक्षा १४ वर्षे नाही. भारतात त्याबद्दल काही चुकीच्या संकल्पना आहेत. भारतीय कायद्यात अनेक नियम तयार करण्यात आले आहेत, गुन्हेगाराच्या गुन्ह्यानुसार त्याला जन्मठेपेची शिक्षा सुनावली जाते किंवा आणखी काहीतरी विचारपूर्वक ठरवले जाते

जन्मठेपेबद्दल भारतीय संविधानात काय लिहिले आहे?

भारतीय संविधानात जन्मठेपेची शिक्षा १४, २० किंवा ३० वर्षे असेल असे म्हटलेले नाही. गुन्हेगाराला जन्मठेपेची शिक्षा म्हणजे मरेपर्यंत त्याला तुरुंगवासाची शिक्षा भोगावी लागेल.

आता आपण १४ वर्षांच्या शिक्षेमागचे कारण पाहू या.

कैद्याचा कालावधी कमी करण्यासाठी घटनेच्या सीआरपीसी कलम ४३२ अंतर्गत योग्य सरकारने एक विशिष्ट आदेश देणे आवश्यक आहे.

तसेच घटनेच्या सीआरपीसीच्या कलम 433-अ अंतर्गत कैद्यांची शिक्षा कमी करण्याचा किंवा निलंबित करण्याचा अधिकार राज्य सरकारला आहे. शिक्षा कोणतीही असो, काही महिने, वर्षे किंवा जन्मठेपेची शिक्षा असो, ती कमी करण्यासाठी राज्य सरकारांना पूर्ण सूट आहे.

कैदी राज्य सरकारच्या देखरेखीखाली असल्याने राज्य सरकारवर जबाबदारी सोपवण्यात आली आहे, त्यामुळे राज्य सरकारने त्याची शिक्षा कमी करण्याची विनंती केली तर त्याचे म्हणणे ऐकून घेतले जाते. हे उल्लेखनीय आहे की जन्मठेपेची शिक्षा १६ वर्षे किंवा ३० वर्षे किंवा कायमस्वरूपी असू शकते पण ती १४ वर्षांपेक्षा कमी असू शकत नाही.

जन्मठेपेची शिक्षा झालेल्या गुन्हेगाराची १४ वर्षांपूर्वी सुटका होणार नाही याची काळजी राज्य सरकारने घ्यावी, असा निर्णय घटनेने घेतला आहे.

सुटकेची कारणे काय असू शकतात हे तुम्हाला माहीत आहे का?

वर्तन, आजारपण, कौटुंबिक समस्या किंवा अशा कोणत्याही कारणाच्या आधारे राज्य सरकार १४ वर्षांनंतर केव्हाही १४ वर्षांनंतर कैद्याची सुटका करू शकते.

जन्मठेपेची शिक्षा केवळ १४ वर्षांसाठी आहे असे म्हणणे चुकीचे ठरेल. सर्व बाबतीत, जन्मठेपेची शिक्षा 14 वर्षे होऊ शकत नाही. जन्मठेपेची शिक्षा म्हणजे कित्येक वर्षांपासून शिक्षा.
Edited by : Ratnadeep Ranshoor