Gita Press Gorakhpur : गीता प्रेस गोरखपूर हे धार्मिक पुस्तकांचे जगातील सर्वात मोठे प्रकाशन गृह आहे. हिंदू धर्म आणि संस्कृतीशी संबंधित पुस्तके प्रकाशित करतात. या प्रकाशनात तुम्हाला हिंदू धर्म आणि संस्कृती-परंपरेवरील पुस्तके तीन, पाच आणि सात रुपये किंमतीत मिळतील. हे एक ना-नफा प्रकाशन आहे. धार्मिक पुस्तकांचे जगातील सर्वात मोठे आणि प्रतिष्ठित प्रकाशन असलेल्या गीता प्रेस गोरखपूरला यावेळी 2021 चा गांधी शांतता पुरस्कार जाहीर करण्यात आला.
पंतप्रधान मोदी यांच्या अध्यक्षतेखालील ज्युरीच्या निर्णयानंतर रविवारी सांस्कृतिक मंत्रालयाने ही घोषणा केली. दरम्यान, गीता प्रेसने हा सन्मान निश्चितच स्वीकारणार, पण येणारे पैसे घेणार नसल्याचे म्हटले आहे. गोरखपूर गीता प्रेसचे व्यवस्थापक लालमणी तिवारी यांनी सांगितले की, "आम्ही कोणत्याही प्रकारची आर्थिक मदत किंवा पुरस्कार घेत नाही, त्यामुळे आम्ही ते स्वीकारत नाही."
यापूर्वी कोणताही पुरस्कार घेतला नाही : विशेष म्हणजे काही वर्षांपूर्वी गीता प्रेसचे प्रकाशन बंद झाल्याची बातमी आली होती. आर्थिक अडचणींमुळे प्रकाशन थांबवण्यात येईल, असे सांगण्यात आले. अशा स्थितीत गीता प्रेसने याआधीही कोणताही पुरस्कार स्वीकारला नव्हता. यावेळी परंपरा मोडून सन्मान स्वीकारला जाईल, असे व्यवस्थापनाशी संबंधित लोकांचे म्हणणे आहे. मात्र त्यासोबत मिळालेली एक कोटी रुपयांची रक्कम घेतली जाणार नाही.
गीता प्रेस आणि गांधींजीचं नातं : गीता प्रेसशी महात्मा गांधींचेही विशेष नाते होते असा उल्लेख केला जाऊ शकतो. गांधीजींनी कल्याण पत्रिकासाठी पहिला लेख लिहिला. यासोबत गांधीजींनी नैसर्गिक शब्दाच्या गैरवापराचा उल्लेख केला. त्यानंतर त्यांनी कल्याणासाठी अनेक लेख किंवा संदेश लिहिले. गांधीजींच्या मृत्यूनंतर त्यांचे विचार गीता प्रेसमध्ये प्रकाशित होत राहिले. 8 ऑक्टोबर 1933 रोजी महात्मा गांधींनी गीता प्रेसच्या गीता प्रवेशिकाला अग्रलेख लिहिला होता.
गीता प्रेसची सुरुवात आणि इतिहास: मे 1923 मध्ये जयदयाल गोयंका यांनी कोलकाता येथील गोविंद भवन ट्रस्टमध्ये गीता प्रेसची स्थापना केली, जिथून गीता प्रकाशित झाली. त्याचे संस्थापक गोयंका यांचे भगवद्गीतेचा प्रचार करण्याचे एकच उद्दिष्ट होते. छपाईच्या वेळी पुस्तकांमध्ये चुका राहिल्या, तेव्हा गोयंकाजींनी प्रेसच्या मालकाकडे तक्रार केली तेव्हा ते म्हणाले की, जर तुम्हाला अशी शुद्ध गीता प्रकाशित करायची असेल, तर तुमचा स्वतःचा प्रेस स्थापन करा. त्यानंतर गीता प्रकाशित करण्यासाठी प्रेस सुरू करण्याची चर्चा झाली, त्यानंतर गोरखपूरमध्ये प्रेस सुरू करण्याचा निर्णय घेण्यात आला. यानंतर 29 एप्रिल 1923 रोजी हिंदी बाजारात 10 रुपये महिना भाड्याने खोली घेऊन गीतेचे प्रकाशन सुरू झाले. त्यानंतर हळूहळू गीता प्रेसची स्थापना झाली. प्रकाशन कोलकाता येथून सुरू झाले परंतु नंतर गोरखपूर येथून सुरू झाले.
ही पुस्तके प्रकाशित होतात : गीता प्रेसहून श्रीमद्भगवद्गीता, रामचरित मानस, पुराण, उपनिषद सह 15 भाषांमध्ये पुस्तक प्रकाशित केल्या जातात. यामध्ये हिंदी, संस्कृत, बांगला, मराठी, गुजराती, तमिळ, कन्नड, आसामी, उडिया, उर्दू, तेलगू, मल्याळम, पंजाबी, इंग्रजी, नेपाळी इत्यादी भाषांचा समावेश आहे. गीता प्रेसमधून आतापर्यंत 1850 प्रकारची 92.5 कोटींहून अधिक पुस्तके प्रकाशित झाली आहेत. अनेक धार्मिक संस्था, संस्था, मठ, आश्रम आदी केवळ गीता प्रेसमधूनच पुस्तके विकत घेतात.
गीता प्रेसमधून प्रसिद्ध झालेली सर्वात प्रसिद्ध पुस्तके म्हणजे कल्याण, युग कल्याण आणि कल्याण कल्पतरू. ही तीन मासिक पत्रे गीता प्रेसने प्रकाशित केली आहेत. मासिकाचे प्रकाशन 86 वर्षांपूर्वी मुंबईत सुरू झाले आणि आता सर्वात जास्त विकले जाणारे आणि सर्वात जुने आध्यात्मिक आणि सांस्कृतिक मासिक बनले आहे.
रामचरित मानस : गीता प्रेसची रामचरितमानस सर्वाधिक विकली जाते. येथील एकूण प्रकाशनांपैकी रामचरितमानसचा वाटा 35-40 टक्के आहे. रामचरितमानस 9 भाषांमध्ये प्रकाशित झाले आहे. गीता प्रेसने प्रकाशित केलेल्या पुस्तकांच्या किमती इतक्या स्वस्त आहेत की एवढं जाड, बांधलेले पुस्तक इतक्या स्वस्तात कसे विकले जाऊ शकते, असा विचार करायला भाग पडते.
200 लोक करतात काम : गीता प्रेसच्या स्थापनेचा मुख्य उद्देश स्वस्त, सचित्र, शुद्ध, द्रुत आणि सुंदर पुस्तके छापणे हा होता. आज गीता प्रेसमध्ये सुमारे 200 लोक नवीनतम मशीनवर काम करतात.
राम-कृष्‍णाचे चित्र : गीता प्रेसचा एक मोठा वारसा म्हणजे भगवान राम आणि कृष्ण यांच्या जीवनाशी संबंधित चित्रे. या चित्रांचा अनमोल वारसा जपण्याचा प्रयत्न केला जात आहे.
46 कोटी पुस्तके प्रकाशित : गीता प्रेसच्या धार्मिक पुस्तकांच्या विविध आवृत्त्यांमध्ये आतापर्यंत सुमारे 46 कोटी पुस्तके प्रकाशित झाली आहेत, ज्यामध्ये श्रीमद्भगवद्गीता, पुराणे, उपनिषदे इत्यादी क्रमशः मोजता येतील. यासोबतच महिला व बालकांसाठी लाखो पुस्तके, भक्त चरित्र व भजन माला, तुळशी साहित्य, लाखो पुस्तकांचा समावेश येथे आहे.