आषाढी एकादशी, ज्याला देवशयनी एकादशी किंवा पंढरपूर एकादशी असेही म्हणतात, हा हिंदू धर्मातील एक अत्यंत महत्त्वाचा व्रताचा आणि पूजेचा दिवस आहे. हा सण आषाढ महिन्यातील शुक्ल पक्षातील एकादशीला साजरा केला जातो. या दिवशी भगवान विष्णू आणि त्यांचे अवतार, विशेषतः पंढरपूरचे विठ्ठल (पांडुरंग) यांची पूजा केली जाते. या व्रताचे पालन आणि पूजा विधी याबद्दल सविस्तर माहिती जाणून घ्या-
आषाढी एकादशीचे महत्त्व
आषाढी एकादशीपासून भगवान विष्णू चार महिन्यांसाठी (चातुर्मास) क्षीरसागरात योगनिद्रेत जातात, असे मानले जाते. या काळात त्यांची विशेष पूजा केली जाते. पंढरपूर येथील विठ्ठल-रुक्मिणी मंदिरात लाखो भाविक दर्शनासाठी येतात. याला वारी म्हणतात, आणि वारकरी संप्रदायासाठी हा सण विशेष आहे. या व्रतामुळे पापांचा नाश होतो, पुण्य प्राप्त होते आणि मोक्षमार्ग सुलभ होतो, अशी श्रद्धा आहे.
आषाढी एकादशी पूजा विधी
एकादशीचा उपवास दशमीच्या रात्रीपासून सुरू होतो. दशमीला सात्विक भोजन (कांदा-लसूण वर्ज्य) करावे.
पूजेचे साहित्य: पूजेसाठी भगवान विष्णू किंवा विठ्ठलाची मूर्ती/चित्र, तुळशीपत्र, फुले, फळे, पंचामृत (दूध, दही, तूप, मध, साखर), धूप, दिवा, कापूर, गंध, अक्षता, हळद-कुंकू, नारळ, पान-सुपारी, दक्षिणा, आणि प्रसादासाठी खीर.
घर आणि पूजास्थान स्वच्छ करावे. स्नान करून स्वच्छ वस्त्र परिधान करावे.
सकाळी सूर्योदयापूर्वी स्नान करून स्वच्छ वस्त्र परिधान करावे. पूजास्थानावर बसून एकादशी व्रताचा संकल्प करावा. संकल्प मंत्र:
ॐ विष्णवे नमः। मम सर्व पापक्षयार्थं, पुण्यप्राप्त्यर्थं च आषाढी एकादशी व्रतं करिष्ये।
(अर्थ: सर्व पापांचा नाश आणि पुण्यप्राप्तीसाठी मी आषाढी एकादशीचे व्रत करीत आहे.)
उपवास: पूर्ण उपवास (निराहार) किंवा फलाहार (फळे, दूध, दही) करावा. काहीजण सायंकाळी एकदा सात्विक भोजन घेतात.
पूजा विधी
भगवान विष्णू किंवा विठ्ठल-रुक्मिणी यांची मूर्ती/चित्र स्वच्छ चौकीवर ठेवावे. त्यावर तुळशीदल, फुले आणि हार अर्पण करावे.
मूर्तीला पंचामृताने स्नान घालावे आणि नंतर स्वच्छ पाण्याने अभिषेक करावा.
मूर्तीला हळद-कुंकू, गंध, अक्षता, फुले अर्पण करावी. शक्य असल्यास वस्त्र आणि दागिने अर्पण करावे.
विष्णू मंत्र किंवा विठ्ठल मंत्रांचा जप करावा:
विष्णू मंत्र: ॐ नमो भगवते वासुदेवाय नमः
विठ्ठल मंत्र: ॐ नमो भगवते पांडुरंगाय नमः
जपाची संख्या: 108 किंवा 1008.
विष्णू किंवा विठ्ठलाची आरती करावी. पंढरपूरच्या विठ्ठलाची प्रसिद्ध आरती गावी.
खीर, पुरणपोळी, तुळशीदल मिश्रित पदार्थ अर्पण करावे आणि नंतर प्रसाद म्हणून वाटावा.
आषाढी एकादशीची कथा वाचावी किंवा ऐकावी. यामध्ये भगवान विष्णूच्या भक्तीची महती आणि व्रताचे महत्त्व सांगितले जाते.
कथा ऐकताना मन शांत ठेवावे आणि भक्तीभावाने श्रवण करावे.
रात्रीचे विधी
रात्री भगवान विष्णू किंवा विठ्ठलाचे भजन, कीर्तन किंवा मंत्रजप करावा. पंढरपूरच्या वारकरी परंपरेत रात्री भक्तीमय वातावरणात कीर्तन केले जाते. भगवान विठ्ठलाच्या स्वरूपाचे ध्यान करावे आणि त्यांच्या चरणी समर्पण भाव ठेवावा.
व्रत पारणे
द्वादशीच्या दिवशी सकाळी स्नान करून भगवान विष्णूची पूजा करावी. त्यानंतर ब्राह्मण, गरीब किंवा गरजूंना दान (अन्न, वस्त्र, पैसा) द्यावे. सात्विक भोजन घेऊन उपवास सोडावा. याला पारणे म्हणतात.
विशेष
या दिवशी मन, वचन आणि कर्माने शुद्धता ठेवावी. राग, द्वेष, आणि वाईट विचार टाळावेत.
तुळशीला विशेष महत्त्व आहे. तुळशीला जल अर्पण करावे आणि तिची पूजा करावी.
वारकरी संप्रदायातील अभंग, भक्तीगीते किंवा संत तुकाराम, संत ज्ञानेश्वर यांचे भजन गायन करावे.
गरजूंना अन्न, वस्त्र, किंवा पैशाचे दान करावे. यामुळे पुण्य वाढते.
उपवासाचे नियम
फलाहार करणारे दूध, दही, फळे, साबुदाणा खिचडी, राजगिरा, शिंगाड्याचे पीठ यापासून बनवलेले पदार्थ खाऊ शकतात.
कांदा, लसूण, मांसाहार, मद्यपान, तामसी पदार्थ आणि धान्य (तांदूळ, गहू) पूर्णपणे वर्ज्य करावे.
उपवासादरम्यान सत्य बोलावे, दुसऱ्यांचा आदर करावा आणि भक्तीभाव ठेवावा.
आषाढी एकादशी हा भगवान विष्णू आणि विठ्ठलाच्या भक्तीचा सण आहे. यामध्ये उपवास, पूजा, भजन, कीर्तन आणि दान यांना विशेष महत्त्व आहे. मन, वचन आणि कर्माने शुद्ध राहून हे व्रत केल्यास आध्यात्मिक उन्नती आणि पुण्यप्राप्ती होते. पंढरपूरच्या विठ्ठलाचे दर्शन आणि वारीचा अनुभव घेणे शक्य नसल्यास घरीच भक्तीभावाने पूजा करावी.
