दीपोत्सवाचे वर्णन प्राचीन ग्रंथात आढळते. दिवाळीशी संबंधित काही मनोरंजक तथ्ये आहेत ज्यांनी इतिहासाच्या पानांमध्ये आपले विशेष स्थान निर्माण केले आहे. या सणालाही स्वतःचे ऐतिहासिक महत्त्व आहे, त्यामुळे हा सण कोणत्याही विशिष्ट समूहाचा नसून संपूर्ण राष्ट्राचा बनला आहे.
धार्मिक दृष्टिकोनातून दिवाळी सणाला ऐतिहासिक महत्त्व आहे. अनेक धार्मिक ग्रंथ दिवाळीचे ऐतिहासिक महत्त्व सांगतात. चला जाणून घेऊया दिवाळीशी संबंधित धार्मिक तथ्ये.
* विष्णूने तिन्ही पग याच्यात जग मोजले. राजा बळीच्या दानशूरपणाने प्रभावित होऊन भगवान विष्णूने त्याला पाताळाचे राज्य दिले, तसेच पृथ्वीवरील लोक त्याच्या स्मरणार्थ दरवर्षी दिवाळी साजरी करतील, असे आश्वासनही दिले.
* महान आणि उदार राजा बळीने आपल्या स्नायूंच्या सामर्थ्याने तिन्ही जग जिंकले, त्यानंतर बळीला घाबरलेल्या देवतांच्या प्रार्थनेवर भगवान विष्णूंनी वामनाचे रूप धारण केले आणि तेजस्वी व्यक्तीकडून दान म्हणून पृथ्वीची तीन पावले मागितली. महान राजा बळीने भगवान विष्णूची धूर्तता समजून घेतल्यानंतरही याचिकाकर्त्याला निराश केले नाही आणि पृथ्वीची तीन पावले दान केली.
* त्रेतायुगात, जेव्हा प्रभू राम रावणाचा पराभव करून अयोध्येत परतले, तेव्हा त्यांचे दिवे लावून स्वागत करण्यात आले आणि त्यांच्या आगमनाचा आनंद साजरा करण्यात आला.
* शीखांचे सहावे गुरू हरगोविंद सिंगजी सम्राट जहांगीरच्या कैदेतून मुक्त होऊन कार्तिक अमावस्येच्या दिवशी अमृतसरला परतले.
* बौद्ध धर्माचे प्रवर्तक गौतम बुद्ध यांच्या समर्थकांनी आणि अनुयायांनी 2500 वर्षांपूर्वी गौतम बुद्धांचे स्वागत करण्यासाठी हजारो आणि लाखो दिवे लावून दिवाळी साजरी केली.
* दिवाळीच्या एक दिवस आधी चतुर्दशीला कृष्णाने अत्याचारी नरकासुराचा वध केला. या आनंदात अमावस्येच्या दुसऱ्या दिवशी गोकुळवासीयांनी दिवे लावून आनंदोत्सव साजरा केला.
* 500 ईसापूर्व मोहेंजोदारो सभ्यतेच्या अवशेषांमध्ये सापडलेल्या मातीच्या मूर्तीनुसार, त्यावेळीही दिवाळी साजरी केली जात होती. त्या मूर्तीमध्ये मातृदेवतेच्या दोन्ही बाजूला दिवे जळताना दिसतात.
* अमृतसरच्या सुवर्ण मंदिराचे बांधकामही दिवाळीच्या दिवशीच सुरू झाले.
* जैन धर्माचे चोविसावे तीर्थंकर भगवान महावीर यांनीही दिवाळीच्या दिवशी बिहारमधील पावपुरी येथे देह सोडला. महावीर-निर्वाण संवत दुसऱ्या दिवसापासून सुरू होते. त्यामुळे अनेक प्रांतांमध्ये ही नवीन वर्षाची सुरुवात मानली जाते.
* अशीही एक प्रचलित कथा आहे की जेव्हा श्रीकृष्णाने दुष्ट राक्षस नरकासुराचा वध केला तेव्हा ब्रजच्या लोकांनी दिवे लावून आनंद व्यक्त केला.