लाल बहादूर शास्त्री यांचा जन्म 2 ऑक्टोबर 1904 रोजी मुगलसराय, उत्तर प्रदेश येथे 'मुंशी शारदा प्रसाद श्रीवास्तव' यांच्याकडे झाला. त्यांच्या आईचे नाव 'रामदुलारी' होते.
लाल बहादूर शास्त्री यांचे वडील प्राथमिक शाळेचे शिक्षक होते. अशा परिस्थितीत प्रत्येकजण त्याला 'मुन्शी जी' म्हणत असे. नंतर त्यांनी महसूल विभागात लिपिकाची नोकरी स्वीकारली. कुटुंबातील सर्वात लहान असल्याने मूल लालबहादूर कुटुंबीयांना प्रेमाने 'नान्हे' म्हणून हाक मारत असे.
दुर्दैवाने अठरा महिन्यांचा असताना त्याचे वडील वारले. त्याची आई रामदुलारी वडील हजारीलाल यांच्या मिर्झापूर येथील घरी गेली. काही काळानंतर त्याचे मामा पण वारले. त्याचे मामा रघुनाथ प्रसाद यांनी वडिलांशिवाय मुलाचे संगोपन करण्यासाठी त्याच्या आईला खूप मदत केली.
आजोळी राहून त्यांनी प्राथमिक शिक्षण घेतले. नंतर त्यांचे शिक्षण हरिश्चंद्र हायस्कूल आणि काशी विद्यापीठात झाले. काशी विद्यापीठातून शास्त्रीची पदवी मिळताच शास्त्रीजींनी जन्मापासून श्रीवास्तव हा जात शब्द कायमचा त्याच्या नावासह काढून टाकला आणि शास्त्रीला त्याच्या नावापुढे ठेवले.
यानंतर 'शास्त्री' हा शब्द 'लाल बहादूर' च्या नावाचा पर्याय बनला. नंतरच्या दिवशी लाल बहादूर शास्त्रींनी 'मरू नका, मारा' असा नारा दिला ज्यामुळे देशभरात क्रांती झाली. त्यांनी दिलेला आणखी एक नारा 'जय जवान-जय किसान' अजूनही लोकांच्या जिभेवर आहे.
महात्मा गांधींनी भारतात ब्रिटिश सरकारविरोधात सुरू केलेल्या असहकार चळवळीचे कार्यकर्ते लाल बहादूर यांना थोड्या काळासाठी (1921) तुरुंगवास भोगावा लागला. सुटकेनंतर त्यांनी काशी विद्यापीठ (सध्या महात्मा गांधी काशी विद्यापीठ), एक राष्ट्रीय विद्यापीठात शिक्षण घेतले आणि पदव्युत्तर शास्त्री (शास्त्राचे अभ्यासक) ही पदवी मिळवली. संस्कृत भाषेमध्ये पदवीपर्यंतचे शिक्षण घेतल्यानंतर ते भारत सेवक संघात सामील झाले आणि देशसेवेचे व्रत घेत त्यांनी येथून आपल्या राजकीय कारकिर्दीला सुरुवात केली.
शास्त्रीजी हे खरे गांधीवादी होते ज्यांनी आपले संपूर्ण आयुष्य साधेपणाने व्यतीत केले आणि ते गरिबांच्या सेवेत वापरले. भारतीय स्वातंत्र्य संग्रामाच्या सर्व महत्त्वाच्या कार्यक्रमांमध्ये आणि चळवळींमध्ये ते सक्रिय सहभागी होते आणि परिणामी त्यांना अनेक वेळा तुरुंगात राहावे लागले. ज्या चळवळींमध्ये त्यांनी स्वातंत्र्यलढ्यात महत्वाची भूमिका बजावली त्यामध्ये 1921 चे असहकार आंदोलन, 1930 चे दांडी मार्च आणि 1942 चे भारत छोडो आंदोलन हे उल्लेखनीय आहेत.
पुरुषोत्तमदास टंडन आणि पंडित गोविंद बल्लभ पंत यांच्याशिवाय शास्त्रींच्या राजकीय मार्गदर्शकांमध्ये जवाहरलाल नेहरू यांचा समावेश होता. 1929 मध्ये पहिल्यांदा अलाहाबादमध्ये आल्यानंतर त्यांनी टंडन यांच्यासोबत भारत सेवक संघाच्या अलाहाबाद युनिटचे सचिव म्हणून काम करण्यास सुरुवात केली.
अलाहाबादमध्ये राहत असताना नेहरूंशी त्यांची जवळीक वाढली. यानंतर शास्त्रीजींचा दर्जा वाढतच गेला आणि एकामागून एक यशाच्या शिड्या चढत त्यांनी नेहरूंच्या मंत्रिमंडळात गृहमंत्रिपदाच्या मुख्य पदापर्यंत पोहोचले.
1961 मध्ये गृहमंत्र्यांच्या प्रभावी पदावर नियुक्ती झाल्यानंतर त्यांनी कुशल मध्यस्थ म्हणून नावलौकिक मिळवला. तीन वर्षांनंतर, जेव्हा जवाहरलाल नेहरू आजारी पडले, तेव्हा त्यांना कोणत्याही खात्याशिवाय मंत्री नियुक्त करण्यात आले आणि जून 1964 मध्ये नेहरूंच्या मृत्यूनंतर ते भारताचे पंतप्रधान झाले.
त्यांनी आपल्या पहिल्या पत्रकार परिषदेत सांगितले होते की, खाद्यपदार्थांच्या किमती वाढण्यापासून रोखणे ही त्यांची पहिली प्राथमिकता होती आणि ते करण्यात ते यशस्वी झाले. त्याचे उपक्रम सैद्धांतिक नसून पूर्णपणे व्यावहारिक आणि लोकांच्या गरजेनुसार होते. वस्तुनिष्ठपणे पाहिले तर शास्त्रींचे राज्यकाल अत्यंत कठीण होते.
शास्त्री यांच्यावर भारताच्या आर्थिक समस्यांशी प्रभावीपणे वागत नसल्याबद्दल टीकाही करण्यात आली, परंतु जम्मू -काश्मीरच्या वादग्रस्त प्रांतावर 1965 च्या युद्धात शेजारच्या पाकिस्तानबरोबर त्यांनी दाखवलेल्या दृढतेबद्दल त्यांचे खूप कौतुक झाले.
पाकिस्तानचे राष्ट्रपती अयुब खान यांच्याशी युद्ध न करण्याच्या ताशकंद घोषणेच्या करारावर स्वाक्षरी केल्यानंतर ते ताशकंदमध्ये मरण पावले. 1966 मध्ये त्यांना मरणोत्तर भारतरत्न पुरस्कारानेही सन्मानित करण्यात आले. आजही संपूर्ण भारत शास्त्रीजींना त्यांच्या साधेपणा, देशभक्ती आणि प्रामाणिकपणासाठी आठवतो.
