प्रस्तावना
ऑनलाइन अभ्यासाला सोप्या शब्दात इंटरनेट आधारित शिक्षण पद्धती म्हणता येईल. कोरोना व्हायरसमुळे सरकारने सर्व शाळा आणि शैक्षणिक संस्था अनिश्चित काळासाठी बंद केल्या, तेव्हा भारतासह अनेक देशांमध्ये ऑनलाइन शिक्षणाला प्रोत्साहन देण्यात आले.
आज प्रत्येक मुलाकडे इंटरनेट उपलब्ध असल्याने ते शिक्षणाचे लोकप्रिय माध्यमही बनले आहे. या माध्यमातून शिक्षक देशाच्या आणि जगाच्या कोणत्याही कानाकोपऱ्यात बसलेल्या आपल्या विद्यार्थ्यांशी इंटरनेटच्या माध्यमातून संवाद साधू शकतात.
तथापि, ऑनलाइन शिक्षण ही संकल्पना नवीन नाही. अनेक वर्षांपासून विविध व्यासपीठांवरून ती दिली जात होती, मात्र त्याची फारशी दखल घेतली जात नव्हती. पण लॉकडाऊनमुळे त्याचा वापर झपाट्याने वाढला आणि जे विद्यार्थी शाळेत जाऊ शकले नाहीत त्यांना अक्षरशः त्यांचा अपूर्ण अभ्यास पुन्हा सुरू ठेवता आला. जर हे शिक्षण माध्यम नसतं तर नक्कीच करोडो मुलांचे शिक्षण मधूनच गारद झाले असते.
ऑनलाइन शिक्षण म्हणजे काय?
सोप्या भाषेत, आपण ऑनलाइन शिक्षण ही एक प्रणाली समजू शकतो ज्याद्वारे विद्यार्थी स्वतःच्या घरातून इंटरनेट आणि संगणक, लॅपटॉप, स्मार्टफोन आणि टॅब्लेट यांसारख्या इलेक्ट्रॉनिक उपकरणांद्वारे शिक्षण घेऊ शकतात.
या नव्या शिक्षण पद्धतीत अंतर आणि वेळ यांचे अडथळे पूर्णपणे दूर झाले आहेत. विद्यार्थी त्यांना हवे तिथे बसून रिअल टाइम किंवा रेकॉर्ड केलेल्या व्याख्याताच्या मदतीने अभ्यास करू शकतात.
या महामारीच्या युगात डिजिटल शिक्षण लोकप्रिय करण्यात आमचे शिक्षक आणि सरकार यांचेही मोठे योगदान आहे. अनेक शाळांनी त्यांच्या शिक्षकांचे शिकवण्याचे उपक्रम नियमितपणे आभासी स्वरूपात मुलांपर्यंत पोहोचवायला सुरुवात केली आहे. यामुळे विद्यार्थ्यांना घरी बसून अभ्यास करण्याची मोठी सोय झाली आहे.
ऑनलाइन शिक्षणाचे माध्यम अनेक कारणांमुळे लोकप्रिय झाले आहे. त्याचे ऑपरेशन आणि प्रदान केलेल्या सुविधा प्रत्येक माणसाला सहज आणि सहज उपलब्ध आहेत. त्यामुळेच नर्सरी क्लासपासून ते मोठ्या पदवी अभ्यासक्रमापर्यंत ऑनलाइन क्लासेस सुरू आहेत आणि मुलेही त्यात आवडीने सहभागी होतात.
या वर्गात सामील होण्यासाठी फक्त चांगले इंटरनेट कनेक्शन आवश्यक आहे. यामध्ये मुलांना व्हिडिओ, ऑडिओ आणि वेब कंटेंटच्या माध्यमातून प्रशिक्षण दिले जाते. १९९३ पासून ऑनलाइन शिक्षणाला कायदेशीर दर्जा देण्यात आला.
ऑनलाइन शिक्षण प्रणालीतील अडचणी आणि शक्यता
आतापर्यंत ऑनलाइन शिक्षण प्रणाली बाल्यावस्थेत असून, या प्रणालीमध्ये येणाऱ्या अडचणी ओळखता याव्यात, यासाठी तिची फारशी अंमलबजावणी झालेली नाही. परंतु अनेक मोठ्या आणि मूलभूत कारणांमुळे आजही सर्वच मुले या पद्धतीचा लाभ घेऊ शकत नाहीत. ज्यामध्ये पहिली समस्या म्हणजे हायस्पीड इंटरनेटचा अभाव. आजही दुर्गम भागात इंटरनेटचा स्पीड एवढा नाही की ऑनलाइन क्लासला उपस्थित राहता येईल. दुसरी समस्या इलेक्ट्रॉनिक उपकरणांशी संबंधित आहे. मध्यम आणि निम्न कुटुंबातील मुलांना स्मार्ट फोन वगैरे दिले जात नाहीत किंवा कुटुंबाची आर्थिक परिस्थिती ही खर्च भागवण्याइतकी नाही.
एक मोठा अडथळा असाही आहे की शिक्षकांसाठी हे शिक्षणाचे नवे माध्यम असल्याने पारंपरिक शिक्षक अशा तंत्रज्ञानासमोर स्वत:ला मांडण्यास कचरतात. जर आपण ऑनलाइन शिक्षणाच्या शक्यतांबद्दल बोललो, तर इंटरनेटच्या या युगात या पद्धतीचे महत्त्व झपाट्याने वाढत आहे. आज अनेक संस्था या स्पर्धेची तयारी करणाऱ्या विद्यार्थ्यांना घरबसल्या ऑनलाइन अभ्यासक्रम उपलब्ध करून देत आहेत.
दूरशिक्षण देणाऱ्या संस्थाही हा पर्याय स्वीकारण्याच्या दिशेने वेगाने वाटचाल करत आहेत. अशा परिस्थितीत, येत्या दशकात भारतातील ऑनलाइन शिक्षणाच्या क्षेत्रात अभूतपूर्व वाढ होणार आहे.
ऑनलाइन शिक्षणाचे फायदे आणि तोटे
ऑनलाइन शिक्षणाचे फायदे: एकंदरीत सर्व बाबी लक्षात घेऊन जर आपण डिजिटल शिक्षणाबद्दल बोललो तर त्याचे फायदे, तोटे, वरदान की शाप, महत्त्व इत्यादींबद्दलही बोलायचे आहे. येथे, काही मुद्द्यांमधून, या नवीन पद्धतीचे फायदे समजून घेण्याचा प्रयत्न करूया.
ऑनलाइन शिक्षणाचे अनेक फायदे
घरबसल्या अभ्यासाच्या सोयीमुळे फायदे दिसून येतात.
विविध प्रकारचे हवामान, परिस्थिती, गृहिणी किंवा अपंगत्व यांसारख्या अडचणींचा शिक्षणावर परिणाम होत नाही.
नियमित वाहतुकीचा अडथळा दूर होऊन बराच वेळ आणि खर्चही वाचतो.
शाळेची संसाधनेही वाचली आहे.
अभ्यासपूर्व औपचारिकतेत घालवलेला वेळ वाचू शकतो.
डिजिटल डेटा सहजपणे सेव्ह केला जाऊ शकतो, ज्यामुळे पूर्वी दिलेले लेक्चर कधीही पुन्हा वापरता येऊ शकतात.
ऑनलाइन शिक्षणाचे तोटे
आजच्या काळात ऑनलाइन शिक्षण माध्यमाचे महत्त्व काय आहे याच्या शक्यता, आव्हाने आणि फायदे आपण आतापर्यंत जाणून घेतले. एकीकडे या पद्धतीचे अनेक फायदे आहेत तर दुसरीकडे अनेक दुष्परिणामही समोर येत आहेत. खाली दिलेल्या मुद्यांच्या मदतीने या शिकवण्याच्या पद्धतीचे तोटे देखील जाणून घेऊया.
सर्व मुलं सारखी नसतात, त्यांच्यात विविधता असते. म्हणूनच स्क्रीन वाचणे किंवा पाहणे इतके सोपे नाही. हार्डकॉपीच्या तुलनेत स्क्रीनवर वाचणे खूप अवघड आहे.
ऑनलाइन शिक्षणाच्या प्रमुख तोट्यांमध्ये मुलांच्या डोळे, बोटांनी आणि पाठीच्या कण्यातील विकृती आहेत.
सहसा ऑनलाइन वर्गात, शिक्षक सर्व मुलांशी संवाद साधू शकत नाही, त्यामुळे एकतर्फी संवादाची परिस्थिती शिकण्यासाठी योग्य मानली जात नाही.
ऑनलाइन माध्यमातून मुलांचे शिक्षण, त्यांची समज आणि कमकुवतपणा नीट तपासता येत नाही.
शिक्षणाच्या या माध्यमामुळे विद्यार्थ्याला अधिक स्वातंत्र्य मिळते, त्यामुळे तो आपल्या मनाप्रमाणे काम करू लागतो, त्यामुळे मुलामध्ये शिस्तीची भावना विकसित होत नाही.
मुलाला मोबाईल किंवा कोणतेही गॅझेट दिल्यावर त्याच्यावर लक्ष ठेवता येत नाही, तो काय पाहतो इ. मुलांच्या चारित्र्याला चुकीची दिशा देणार्‍या आशयाची कमतरता नाही. अशा परिस्थितीत पालकही त्यांना स्मार्ट फोन देण्यास टाळाटाळ करतात.
ऑनलाइन शिक्षण प्रणाली सुधारण्यासाठी उपाय
जेव्हा जेव्हा एखादी नवीन पद्धत अमलात येते तेव्हा त्याचे काही दुष्परिणाम अस्पृश्य असतात याची कल्पनाही करता येत नाही. त्याच्या वापरानंतर आणि व्यावहारिकतेनंतर, आपण नकारात्मक गुण ओळखू शकतो.
ऑनलाइन शिक्षण हे एक उपयुक्त क्षेत्र आहे ज्यावर मुलांचे आणि संपूर्ण देशाचे भवितव्य अवलंबून आहे, तेव्हा आपण व्यवस्थेच्या सर्व पैलूंचा अभ्यास केला पाहिजे आणि त्यात सुधारणा करण्याचे मार्ग शोधले पाहिजेत.
शिक्षणाच्या या माध्यमावर मुलांनी पूर्णपणे अवलंबून राहू नये. मुलांनी छापील पुस्तकेही वाचली पाहिजेत आणि ते ऑनलाइन वाचन साहित्यासाठी खुले ठेवले पाहिजे.
मनोरंजक पद्धतीने शिकवणाऱ्या अनुभवी शिक्षकांना यामध्ये प्रोत्साहन दिले पाहिजे. विविध पातळ्यांवर मुलांच्या समस्या सोडवण्यासाठी मदत केंद्रे उघडली पाहिजेत. मुलांना व्यावहारिक अभ्यासाची संधीही उपलब्ध करून दिली पाहिजे.
निष्कर्ष
सरतेशेवटी, निष्कर्ष म्हणून असे म्हणता येईल की, मुलांना ऑनलाइन माध्यमातून व्यवस्थापित पद्धतीने शिकण्याची संधी दिली, तर ते तणावाशिवाय आवडीने शिकू शकतात. ही अभिनव पद्धत आपण पाठ्यपुस्तकांच्या अभ्यासक्रमासह स्वीकारू शकत नाही.
राष्ट्रीय स्तरावर लहान मुलांसाठी कमी वेळात शिकता येईल असे क्रेश कोर्सेस केले पाहिजेत. मुलांच्या आरोग्याची काळजी घेत, सतत दहा-बारा तासांचे जड वर्ग घेण्याऐवजी कोचिंग संस्थांनीही कमी वेळात आकर्षक सुविधांसह शिकवण्याची व्यवस्था केली, तर या तंत्रज्ञानावर आधारित अध्यापनाचा जास्तीत जास्त फायदा घेता येईल.
