गौरी गणपती हा सण गणेशोत्सव दरम्यान येणारा तीन दिवसांचा उत्सव आहे. हा सण भाद्रपद शुक्ल सप्तमीला अनुराधा नक्षत्रावर सुरू होतो आणि गौरीच्या रूपात गणपतीच्या आईचे पूजन केले जाते. गौरीचे आवाहन, पूजन आणि विसर्जन ही मुख्य विधी असतात. गौरीचे आवाहन मुख्यतः घरात समृद्धी, ऐश्वर्य आणि वैभव आणण्यासाठी केले जाते. यात पारंपरिक पद्धतीने गौरीला घरात आणणे, पूजा करणे आणि विसर्जन करणे समाविष्ट आहे. खाली योग्य पद्धत आणि संपूर्ण माहिती दिली आहे, जी महाराष्ट्रातील विविध परंपरांवर आधारित आहे (उदा. कोकण, विदर्भ, पश्चिम महाराष्ट्र इत्यादी). ही विधी कुलाचारानुसार थोडी वेगळी असू शकतात, म्हणून स्थानिक परंपरा पाळाव्यात.
भाद्रपद महिन्यातील अनुराधा नक्षत्रावर गौरींचे आवाहन केले जाते. या दिवशी त्यांना घरी आणले जाते. गौरींना घरी आणण्यापूर्वी घराची स्वच्छता करून प्रवेशद्वारापासून गौरी बसवण्याच्या जागेपर्यंत रांगोळीने लक्ष्मीच्या पावलांचे ठसे काढले जातात.
गौरी गणपती सणाची वेळ आणि मुहूर्त (२०२५ साठी)
आवाहन: ३१ ऑगस्ट २०२५, रविवार (भाद्रपद शुक्ल सप्तमी, अनुराधा नक्षत्र).
पूजन: १ सप्टेंबर २०२५, सकाळी ५:५९ ते संध्याकाळी ६:४३ पर्यंत (ज्येष्ठा नक्षत्र).
विसर्जन: २ सप्टेंबर २०२५.
मुहूर्त: अनुराधा नक्षत्र सुरू होण्यापासून ते संध्याकाळी ०५ वाजून २५ मिनिटापर्यंत.
तयारी आणि साहित्य-
गौरीची मूर्ती/प्रतिमा: धातूची, मातीची किंवा कागदावर चित्र काढलेली गौरीची मूर्ती. काही ठिकाणी नदीकाठचे ५ खडे, ५ मडकीची उतरंड किंवा तेरड्याच्या रोपांवर मुखवटा लावून सजवतात. मूर्तीला साडी नेसवून, दागिने घालून सजवा. काही घरांत गौरीसोबत सखी-पार्वती आणि मुले (एक मुलगा, एक मुलगी) मांडतात.
साहित्य: कुंकू, हळद, अक्षता, फुले, दुर्वा, जानवे, उदबत्ती, निरांजन, गंध, शेंदूर, अबीर, तांदूळ, सुपारी, गुळ-खोबरे, समई, घंटा, कलश, नैवेद्यासाठी भाज्या, फराळ (रव्याचे लाडू, करंजी, चकली इ.), पुरणपोळी, १६ भाज्या, चटण्या, पंचामृत इ.
घर साफ-स्वच्छ करा, रांगोळी काढा, देवघर सजवा. गौरी आणण्यासाठी घरात एक शुभ व स्वच्छ जागा निवडा. तिथे फुलांची रांगोळी काढून किंवा वेदी तयार करून देवी पार्वतीला आसन द्या.
गौरीचे आवाहन कसे करावे? योग्य पद्धत जाणून घ्या
गौरीचे आवाहन हे मुख्य विधी आहे, ज्यात गौरीला घरात आणणे आणि स्थापना करणे समाविष्ट आहे. हे अनुराधा नक्षत्रावर करावे.
गौरीचे आगमन: शुभ मुहूर्तात गौरीची मूर्ती घराच्या उंबऱ्यातून आत आणा. ज्या स्त्रीच्या हातात मूर्ती असेल, तिचे पाय दूध आणि पाण्याने धुवा. कुंकवाचे स्वस्तिक काढा. गौरीला प्रथम पाण्याने, नंतर पंचामृताने स्नान घालून शुद्ध करा.
दरवाज्यापासून गौरी बसवायच्या जागेपर्यंत लक्ष्मीच्या पावलांचे ठसे (रांगोळीने) काढा आणि प्रत्येक पावलावर थांबवत मूर्ती आणा.
ताट-चमचा किंवा घंटा वाजवून गजर करा. घरातील समृद्धीची जागा (धान्य, दूध इ.) दाखवून आशीर्वाद मागा.
गौरीला आत आणत असताना "गौरीई आली माझ्या घरी सोन्याच्या पावलांने..." किंवा आली गवर आली सोनपावली आली किंवा पारंपरिक गाणी गा.
स्थापना आणि प्राणप्रतिष्ठा:
गौरीला आसनावर (धान्याच्या राशीवर किंवा उतरंडीवर) विराजमान करा. मूर्तीला हात लावून प्राणप्रतिष्ठा करा: "अस्यै प्राणाः प्रतिष्ठन्तु । अस्यै प्राणाः क्षरन्तु च । अस्यै देवत्वमर्चायै मामहेत्विचकच्चन ।।" गौरीला हळदीकुंकू लावून, नवीन वस्त्र, अलंकार घाला आणि फुलांचा हार अर्पण करा.
अक्षता वाहा आणि म्हणा, "'श्री गौरी माते, तुझ्या कृपा आशीर्वाद असू दे...माझ्या घरकुटुंबाच्या कल्याणासाठी, यशासाठी आणि आमचे सर्व मनोरथ परिपूर्ण व्हावे यासाठी यथाशक्ति मिळालेल्या उपचारानी मी तुझी पूजा करीत आहे. सोन्याच्या पावलांनी तूं माझ्या घरी आली आहेस. तू आनंदाने राहा असे म्हणत नमस्कार करावा.
प्रारंभिक पूजा: स्वतःच्या कपाळाला कुंकू लावा, घरातील देवतांची पूजा करुन नमस्कार करा.
आचमन: "ॐ केशवाय नमः । ॐ नारायणाय नमः । ॐ माधवाय नमः । ॐ गोविंदाय नमः ।" म्हणून पाणी प्राशन करा.
गणपती पूजा: गणपती मूर्तीवर अक्षता, फुले, गंध, दुर्वा, जानवे वाहा. उदबत्ती आणि निरांजन ओवाळा.
मंत्र: "वक्रतुंड महाकाय सूर्यकोटी समप्रभ । निर्विघ्नं कुरू मे देव सर्व कार्येषु सर्वदा ॥"
कलश, घंटा आणि दीप पूजा: गंध, अक्षता, फुले वाहा.
मंत्र: "अपवित्रः पवित्रो वा सर्वावस्थां गतोऽपि वा । यः स्मरेत पुण्डरीकाक्षं आत्मानं च प्रोक्षेत॥"
नैवेद्य: संध्याकाळी गौरीला भाजी-भाकरीचा नैवेद्य दाखवून तिचे स्वागत करण्याची पद्धत आहे.
मुख्य पूजन विधी (दुसरा दिवस)
ज्येष्ठा नक्षत्रावर सकाळी गौरी आणि महालक्ष्मीची पूजा करा. आरती करून फराळ (रव्याचे लाडू, बेसन लाडू, करंजी इ.) दाखवा. महानैवेद्यात १६ भाज्या, १६ कोशिंबिरी, १६ चटण्या, पुरणपोळी, ज्वारीची आंबील, अंबाडीची भाजी, शेंगदाण्याची चटणी, भजी, पापड, लोणचे, पंचामृत इ. केळीच्या पानावर ठेवा. सवाष्णीला जेवायला बोलवा. संध्याकाळी पुन्हा आरती करा. महिलांचा हळदी-कुंकू कार्यक्रम करा. काही ठिकाणी रात्री झिम्मा-फुगड्या खेळ खेळले जातात.
देवीची पूजा करुन म्हणावे - 'हे गौरी माते, आम्ही यथाशक्ती आणि भक्तीभावाने विधीवत पूजा केली असून अधिक उणें असेल ते पूर्ण करून घ्यावे. तुझ्या चरणीं आमची प्रार्थना आहे की आमच्या कुटुंबातील सर्वांचे रक्षण करावे. आमची सर्व संकटे दूर व्हावी, आम्हाला तुझे कृपेने धनधान्य, आरोग्य, संतती- संपत्ती, सुख- समाधान लाभो. तुझी कृृृपा आमच्या अशीच राहावी. तुझ्या कृृृृृपेने सर्व मनोकामाना पूर्ण व्हाव्यात. श्री गौरी माहात्म्य वा कथा वाचन करावे. गौरीची आरती करावी.
'गौरीमाते, आमच्या सर्व इच्छांची पूर्ति कर आमच्या सर्व आशा आकांक्षा पूर्ण कर आम्हाला कल्याण प्राप्त होवो अशी प्रार्थना करुन फुले घेऊन श्री गौरीला अर्पण करावी.
ॐ तत्सत ब्रह्मार्पणमस्तु ।। इति श्री गौरी पूजाविधि ।।
विसर्जन विधी (तिसरा दिवस)
देवीला खीर-कानवल्याचा नैवेद्य दाखवून आरती करा. मुखटे हलवा, खडे असल्यास नदीत विसर्जित करा. परत येताना नदीची माती घरी आणून समृद्धीसाठी पसरवा. धाग्याची गाठ (हळद, कुंकू, सुकामेवा, दिवेफळ, फुले इ. बांधून) तयार करा आणि विसर्जन करा.
महत्त्व आणि परंपरा
गौरी हे शिवशक्तीचे रूप आहे; पूजनाने समृद्धी येते. अग्निपुराणात सामूहिक पूजनाचा उल्लेख आहे. काही घरांत गौरीला एकटी किंवा गणपतीसोबत पूजतात. महिलांनी विशेषतः हा सण साजरा करतात.
टीप: विधी करताना पंडित किंवा ज्येष्ठांच्या मार्गदर्शनाने करा. हे शास्त्रशुद्ध असावे. ही माहिती विश्वसनीय स्रोतांवर आधारित आहे. काही फरक असल्यास स्थानिक रूढी पाळा.
