श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीवसुदेवनंदनाय नमः ॥
ऐका श्रोते सज्जन प्रेमळ ॥ आजि कल्पतरूसी पातलें फळ ॥ जे भक्तकथा अति रसाळ ॥ प्रकटल्या प्रांजळ निरुपम ॥१॥
जो अनिर्वाच्य वैष्णवमहिमा ॥ विरिंचीसी न कळे ज्याची सीमा ॥ जयाचा पार नेणवे निगमा ॥ तो अनुपम प्रेमा जाणिजे ॥२॥
जयांसी सत्कर्मचि प्रधान ॥ ते अंतीं पावती ब्रह्मभुवन ॥ जे यज्ञयाग आचरती जाण ॥ ते करिती गमन स्वर्गलोकीं ॥३॥
जे पितरांचे ठाईं भाव धरिती ॥ ते अंतीं पितृवासींच विचरती ॥ जे ज्या देवातें भजतीं ॥ तें पद पावती अंतीं ते ॥४॥
पिशाच उपासिती तामसगुणी ॥ ते तैसेच होती देहांतीं मरणीं ॥ जे भक्तकथा ऐकती श्रवणीं ॥ ते वैकुंठभुवनीं पावती ॥५॥
त्यांचें संकट देखतां नयनीं ॥ तें तत्काळ निवारी चक्रपाणी ॥ अंतीं चतुर्भुजरूप करूनी ॥ सायुज्यसदनीं बैसवी ॥६॥
ऐसा वर पंढरीनाथें ॥ दिधला असे या ग्रंथातें ॥ म्हणोनि श्रोते सादर चित्तें ॥ ऐका श्रवणार्थ निजप्रीतीं ॥७॥
मागील अध्यायाचे अंतीं ॥ भानुदासास भेटले रुक्मिणीपती ॥ मग त्याणें धरून विरक्ती ॥ प्रपंचवृत्ति सांडिली ॥८॥
आतां ऐका यावरी निरुपण ॥ पंढरीक्षेत्रींचा एक ब्राह्मण ॥ द्रव्यइच्छा मनीं धरून ॥ देशावरासी चालिला ॥९॥
तो पुरें पट्टणें पाहतां सत्वरा ॥ अकस्मात आला विद्यानगरा ॥ नगरीं प्रवेशोनि सत्वरा ॥ म्हणे नृपवरा भेटावें ॥१०॥
स्नानसंध्या करूनि द्विजवर ॥ मग प्रवेशला राजमंदिर ॥ परी द्वारपाळ जाऊं न देती सत्वर ॥ बैसा क्षणभर म्हणोनि ॥११॥
भूपतीची आज्ञा आणितों सत्वर ॥ मग प्रवेशा जी नृपमंदिर ॥ रायासी पुसोनि आले किंकर ॥ मग भीतरीं द्विजवर प्रवेशाला ॥१२॥
ब्राह्मणास देखोनि रामराजा ॥ नमन करूनि केली पूजा ॥ अति उल्हास वाटला द्विजा ॥ म्हणे धन्य महाराजा धर्ममूर्ति ॥१३॥
राजा पुसे त्याजकारण ॥ कोठोनि जाहलें जी आगमन ॥ काय मनीं इच्छा धरून ॥ कृपा करून आलेती ॥१४॥
ऐसें पुसतां नृपनाथ ॥ ब्राह्मण सांगें उल्हासयुक्त ॥ म्हणे पंढरीक्षेत्र अति अद्भुत ॥ वास्तव्य तेथें असे कीं ॥१५॥
तुझें औदार्य ऐकोनि सत्वर ॥ पहावयासी आलों देशावर ॥ वचन ऐकोनि नृपवर ॥ संतोष थोर वाटला ॥१६॥
राजा म्हणे ब्राह्मणासी ॥ तुम्हीं असावें स्वस्थ मानसीं ॥ मी स्नान करूनि त्वरेंसीं ॥ देवपूजनासी जाईन ॥१७॥
तुम्हीं तेथें येऊनि पाहावें स्थळ ॥ सुवर्णकांति असे देऊळ ॥ मी अर्चन करूनि सकळ ॥ तुलसीदल अर्पीन ॥१८॥
ऐसें बोलतां तयाप्रती ॥ द्विज संतोष पावला चित्तीं ॥ देवीदर्शना चालिला भूपती ॥ त्याचे संगती जातसे ॥१९॥
देवालयाभोंवतीं अमोलिका ॥ रायें लाविली पुष्पवाटिका ॥ अंतरगाभारी स्थापूनि अंबिका ॥ समारंभ निका करीतसे ॥२०॥
नानावाद्यांचे होती गजर ॥ पूजा करीत बैसला नृपवर ॥ द्विज बोलती मंत्रोच्चार ॥ आनंदें गजर होतसें ॥२१॥
षोडशोपचारें करूनि पूजनें ॥ देवीस लेववी वस्त्रें भूषणें ॥ नानापरींचीं दिव्य रत्नें ॥ शोभायमान दिसती पैं ॥२२॥
चंदनादिक उपचार ॥ कंठीं घातलें सुमनहार ॥ धूप दीप करूनि नृपवर ॥ नैवेद्य भावें अर्पीतसे ॥२३॥
मग पंचारती उजळोनियां ॥ ओंवाळिली महामाया ॥ साष्टांग नमस्कार घालोनियां ॥ लागला पायां नृपनाथ ॥२४॥
प्रसाद वांटोनियां सकळांसी ॥ राजा बैसला स्वस्थ मानसीं ॥ मग पंढरीच्या द्विजासी ॥ बोलतां झाला तेधवां ॥२५॥
म्हणे राजाईऐसें दैवत पाहीं ॥ धुंडितां त्रिभुवनीं न दिसे कांहीं ॥ आम्हीं देखिलें ऐकिलें नाहीं ॥ धन्य नवाई अगाध ॥२६॥
सुंदर देऊळ पाहावें नयनीं ॥ यासी रुप्याचें सारिलें पाणी ॥ भोंवतीं पुष्पवाटिका लावूनी ॥ पूजितों सुमनीं जगदंबा ॥२७॥
विद्यानगरींचे सकळ जन ॥ येती घ्यावया दर्शन ॥ सेवेसी लाविले प्रधानजन ॥ मी निजांगें पूजन करीतसें ॥२८॥
तुम्हीं राहतां पंढरीसी ॥ तेथें तों महिमा नसेल ऐसी ॥ राजाईऐसे पांडुरंगासी ॥ उपचार तयासी नसतील ॥२९॥
दुर्बळ ब्राह्मण करिती पूजन ॥ तेथें कैंचें वस्त्र भूषण ॥ ऐकोनि रामराजाचें वचन ॥ विप्र निजमनीं क्रोधावला ॥३०॥
मग म्हणे गा नृपनाथा ॥ पंढरी दृष्टीसी न देखतां ॥ आपुलीचि थोर म्हणसी देवता ॥ अभिमान वृथा धरूनि ॥३१॥
देउळासी रुप्याचें दिधलें पाणी ॥ तेंचि भूषण सांगसी जनीं ॥ आमुचें क्षेत्र सुवर्णकोंदणीं ॥ गेला रचोनि विश्वकर्मा ॥३२॥
तेथें कल्पतरूचीं लागलीं झाडें ॥ परीस चिंतामणि लोळती खडे ॥ दिव्य पताका चहूंकडे ॥ चपळेऐशा झळकती ॥३३॥
तेथें कामधेनूंचें गोधन ॥ रत्नजडित वृंदावन ॥ तेथें प्रेमळ वैष्णवजन ॥ करिती कीर्तन उल्हासें ॥३४॥
तेथें चंद्रभागा अमृतवाहिनी ॥ जे सकळ तीर्थांची स्वामिनी ॥ दर्शनेंचि मुक्त होती प्राणी ॥ वैकुंठभुवनीं पावती ॥३५॥
रंभा तिलोत्तमा येऊनि सुंदरी ॥ नृत्य करिती गरुडपारीं ॥ गंधर्वगायन होतसें द्वारीं ॥ नाद अंबरीं कोंदाटे ॥३६॥
ऐसा देवाधिदेव रुक्मिणीकांत ॥ क्षीरसागरीं होतां नांदत ॥ तो पुंडलीक देखोनि निजभक्त ॥ आला त्वरित त्या ठाया ॥३७॥
दोन्ही कर ठेवूनि जघनीं ॥ उभा राहिला चक्रपाणी ॥ निजभक्तांचें संकट देखोनी ॥ पावे ते क्षणीं निजांगें ॥३८॥
त्याचें स्वरूप पाहतां नयनीं ॥ लष्मी लज्जित जाहली मनीं ॥ कोटि सूर्य जाती लपोनी ॥ मुकुटावरूनि तयाच्या ॥३९॥
सांवळा सुकुमार शारंगधर ॥ कांसे कसिला पीतांबर ॥ दिव्य कुंडलें मकराकार ॥ श्रीमुख मनोहर साजिरें ॥४०॥
हें रूप देखावया दृष्टीं ॥ इंद्रादि देव तेहतीस कोटी ॥ कर जोडोनि सदा तिष्ठती ॥ सद्भावें स्तविती निजप्रेमें ॥४१॥
ज्याचें नाम अहर्निशीं ॥ एकांती जपे कैलासवासी ॥ श्रुतिशास्त्रें वर्णिती जयासी ॥ पार विरिंचीसी नेणवे ॥४२॥
सहस्रमुखें स्तवन प्रीतीं ॥ शेष करिता जाहला निगुतीं ॥ जिव्हा चिरूनि दुखंड होती ॥ मग निवांतस्थिती राहिला ॥४३॥
पांडुरंगाऐसें दैवत ॥ आणि पंढरीऐसें पुण्यक्षेत्र ॥ चंद्रभागेऐसें पावन तीर्थ ॥ नाहीं दिसत त्रिभुवनीं ॥४४॥
हें दृष्टीसी आधीं न पाहतां ॥ आपुलेंचि भूषण सांगसी वृथा ॥ राजाई तुझी कुळदेवता ॥ हे माझिया चित्ता न ये कीं ॥४५॥
हे नित्य पंढरीस येऊन ॥ करीतसे सडासंमार्जन ॥ ऐसें बोलतांचि ब्राह्मण ॥ क्रोधायमान नृपनाथ ॥४६॥
म्हणे माझी आराध्यदेवता ॥ याणें निंदिली मजदेखतां ॥ आपुलीच सांगे प्रशंसावार्ता ॥ विचार चित्ता न करितां ॥४७॥
आतां जीवें मारावें यासी ॥ तरी अधिकारी व्हावें दोषासी ॥ शिक्षा करूनि द्विजासी ॥ नगरप्रदेशीं दवडावा ॥४८॥
मग ब्राह्मणासी म्हणे नृपवर ॥ तूं असत्य बोलिलासी उत्तर ॥ सुवर्णमय पंढरपुर ॥ ऐकिलें साचार नाहीं कीं ॥४९॥
आणि राजाई दैवत मूळपीठवासी ॥ इजला स्वमुखें म्हणतोसी दासी ॥ तरी शिक्षा करूनि तुजसी ॥ अरण्यासी दडवीन ॥५०॥
मग ब्राह्मण म्हणे ऐक भूपती ॥ म्यां यथार्थ सांगितलें तुजप्रती ॥ तुम्हीं पंढरीस येऊन सत्वरगति ॥ रुक्मिणीपति पहावा ॥५१॥
म्यां सांगितलें त्याचें महिमान ॥ त्याहूनि विशेष कोटिगुण ॥ तुझे दृष्टीस न पडतां जाण ॥ मग दंडन करावें ॥५२॥
तो देवादेव देखिला नाहीं ॥ तोंवरींच थोर हे राजाई ॥ जैसा सूर्योदय न होतांचि पाहीं ॥ दीपक सोज्ज्वळ दिसती ॥५३॥
जो देखिला नाहीं ऐरावती ॥ तों इतर वारण थोर भासती ॥ कीं पौर्णिमेचा नुगवतां निशापती ॥ उडुगणें वाटती सतेज ॥५४॥
नातरी सुधारस न येतां हाता ॥ इतर रसांची तंवचि वार्ता ॥ कीं पयोब्धि दृष्टीस न देखतां ॥ दिसती सरिता अनुपम ॥५५॥
कल्पतरूंचें न देखतां वन ॥ तोंवरीं झगमगित ॥ तेवीं जों देखिला नाहीं पंढरीनाथ ॥ तों इतर दैवतें आवडती ॥५७॥
ऐकोनि म्हणे नृपवर ॥ आतां पंढरीस येतों सत्वर ॥ सांगितल्याऐसें देखिलें जर ॥ तरीच बरें द्विजवरा ॥५८॥
आणि असत्य वदलें असेल जरी ॥ तरी शिक्षा करीन तुज सत्वरीं ॥ मग प्रधानासी सांगे ते अवसरीं ॥ करावी स्वारी निजांगें ॥५९॥
अश्व गज रथ शिबिकाभरण ॥ सवें घेऊनि कांहीं सैन्य ॥ राजा सत्वर चालिला जाण ॥ पांडुरंगदर्शन घ्यावया ॥६०॥
नानावाद्यांचे होताती गजर ॥ तयांमागून चाले द्विजवर ॥ म्हणे लज्जा रक्षील रुक्मिणीवर ॥ कीं करील अव्हेर दीनाचा ॥६१॥
म्यां सांगितलें जैशा रीतीं ॥ तैसें न देखे जरी भूपती ॥ तरी शिक्षा करील मजप्रती ॥ संशय चित्तीं न धरितां ॥६२॥
मग ध्यानीं आणोनि पांडुरंगमूर्ती ॥ स्तवन करी आपुलें चित्तीं ॥ म्हणे भक्तवत्सला रुक्मिणीपती ॥ मज या आकांतीं पावावें ॥६३॥
अनाथ दीन तुझा ब्राह्मण ॥ देशावरासी निघालों जाण ॥ तुझें सांगूनि नामाभिधान ॥ कुटुंबरक्षण करीतसें ॥६४॥
देवा तुझी अद्भुत कीर्ती ॥ वर्णिली आहे मागिल्या संतीं ॥ तैसीच सांगितली रायाप्रती ॥ परी यथार्थ चित्तीं वाटेना ॥६५॥
त्याची निंदिली कुळदेवता ॥ म्हणोनि राग आला नृपनाथा ॥ साक्ष पाहावयासी आतां ॥ पंढरीनाथा येतसे ॥६६॥
पंढरी आहे जैशा रीतीं ॥ तैसेंच कथिलें रायाप्रती ॥ परी कलियुगीं मृत्तिकेच्या भिंती ॥ लोकांसी भासती अभिन्नत्वें ॥६७॥
जैसें वडिलांचें द्रव्य पुरलें असे ॥ तें निर्दैव्यासी पाहतां दिसती कोळसे ॥ तैसीचि पंढरी सुवर्णमय असे ॥ परी विकल्पें न दिसे सर्वथा ॥६८॥
संतीं मागें वर्णिली कथनीं ॥ म्यां तैसेंचि सांगितलें त्यालागोनी ॥ आतां दृष्टीसी न देखतां चक्रपाणी ॥ तरी मजलागोनि दंडील तो ॥६९॥
मग मी आपुला देईन प्राण ॥ परी असत्य होईल संतवचन ॥ पुढें पंढरीमाहात्म्य ऐकोनि सज्जन ॥ विश्वास मनीं न धरितील ॥७०॥
अनाथनाथा रुक्मिणीवरा ॥ ऐशा संकटीं पाव सत्वरा ॥ करुणा भाकितां द्विजअंतरा ॥ जगदुद्धारा जाणवलें ॥७१॥
म्हणे माझी कीर्ति वाखाणितां गहन ॥ ब्राह्मणाचा होतो अपमान ॥ तरी जैसें कथिलें आहे तयानें ॥ तैसेंचि दाखवणें लागेल ॥७२॥
ऐसा स्वमनीं करूनि विचार ॥ रुक्मिणीसी सांगे शारंगधर ॥ विद्यानगरींचा नृपववर ॥ येतो सत्वर दर्शना ॥७३॥
तरी जैसी होती द्वारकापुरी ॥ त्याहूनि विशेष आहे पंढरी ॥ नृपवरासी दाखवूं निमिषभरी ॥ संशय निवारूं तयाचा ॥७४॥
नाहीं तरी शिक्षा पावेल ब्राह्मण ॥ मग तो देईल आपुला प्राण ॥ आणी आपुले बिरुदासी येईल उणें ॥ संतसज्जन हांसतील ॥७५॥
वचन ऐकोनि जगज्जननी ॥ चरण नमस्कारी तये क्षणीं ॥ म्हणे वैकुंठींची रचना आणोनी ॥ रायासी ये क्षणीं दाखवीन ॥७६॥
ऐसी कल्पना करितां जाण ॥ तैसेचि जाहलें न लागतां क्षण ॥ तो मायालाघवी जगज्जीवन ॥ निजभक्तमहिमान वाढवी ॥७७॥
तों इकडे रामराजा चालतां सत्वर ॥ सन्निध उरलें पंढरपुर ॥ भयभीत होऊनि द्विजवर ॥ रुक्मिणीवर आळवीतसे ॥७८॥
मग सन्निध पाचारूनि द्विजा ॥ काय बोलतसे रामराजा ॥ आतां संशय न फिटतां माझा ॥ तरी अपमान तुझा करीन ॥७९॥
मग सन्निध वारण आणवूनि त्वरित ॥ अंबारींत बैसला नृपनाथ ॥ पंढरी विलोकितांचि त्वरित ॥ तों नवल अद्भुत देखिलें ॥८०॥
जैसा पौर्णिमेचा निशापती ॥ त्याभोंवतीं नक्षत्रें दिसतीं ॥ तेवीं देवालयाच्या कळसाभोंवती ॥ मंदिरें चमकती लखलखित ॥८१॥
हें कौतुक देखतां दृष्टीसी ॥ राजा विस्मित जाहला मानसीं ॥ म्हणे ब्राह्मणें कथिली जैसी ॥ पंढरी तैसी दिसताहे ॥८२॥
मग अनुताप धरूनि चित्तांत ॥ खालीं उतरला नृपनाथ ॥ नमस्कार साष्टांग घालूनि त्वरित ॥ विप्रासी बोलत तेधवां ॥८३॥
तुम्हीं सांगितलें जैशा रीतीं ॥ तैसेंचि दिसोनि येतसे पुढती ॥ मीं नेणतां अभिमान धरूनि निश्चितीं ॥ विकल्प चित्तीं धरियेला ॥८४॥
ऐसें बोलोनि नृपवर ॥ द्विजासी केला नमस्कार ॥ मग शुद्ध करूनि अभ्यंकर ॥ चरणीं सत्वर लागला ॥८५॥
ब्राह्मण विस्मय पावला चित्तीं ॥ म्हणे मज पावला रुक्मिणीपती ॥ हर्ष न मावे त्रिजगतीं ॥ गातसे कीर्ति सप्रेम ॥८६॥
भक्तांमाजी अग्रगणी ॥ एक पुंडलीक शिरोमणी ॥ त्याचे भेटीसी द्वारकेहूनी ॥ चक्रपाणी पातले ॥८७॥
सकळ तीर्थांत वरिष्ठ गंगा ॥ तीहूनि विशेष चंद्रभागा ॥ दर्शनेंचि पावन करी जगा ॥ अभिमान अंगा जडों नेदी ॥८८॥
मथुरा गोकुळ वृंदावन ॥ ये स्थळीं नदि जगज्जीवन ॥ द्वारकेंतही श्रीकृष्ण ॥ भक्तांकारण तिष्ठत ॥८९॥
परी या क्षेत्रींचें महिमान ॥ अनुपम दिसतसे मजलागून ॥ ऐसा ब्राह्मण निर्लज्ज होऊन ॥ गातसे गुण निजप्रीतीं ॥९०॥
टाळ मृदंग आणिनि त्वरित ॥ समारंभ करी नृपनाथ ॥ मिळवूनियां वैष्णवभक्त ॥ गजर करित स्वानंदें ॥९१॥
पुढें विलोकितांचि जाण ॥ तों कल्पतरूंचें लागलें वन ॥ खडे परीस चिंतामणीसमान ॥ लागतां रान पंढरीचें ॥९२॥
कामधेनूऐशा उदंड गायी ॥ भोंवत्या असती तये ठायीं ॥ राजा विस्मित होऊनि पाहीं ॥ म्हणे धन्य नवायी अगाध ॥९३॥
ब्राह्मणाचा धरूनि हात ॥ भूपति पुढें विलोकित ॥ तों पंढरीक्षेत्र लखलखित ॥ पाहतां दिपत नेत्रपातीं ॥९४॥
तरूंवरी बैसोनि पक्षियाती ॥ निजच्छंदें गायन करिती ॥ हंस मयूर नृत्य करिती ॥ सप्रेम गाती उल्हासें ॥९५॥
तपस्वी करिती अनुष्ठान ॥ ब्राह्मण करिती वेदाध्ययन ॥ विष्णुभक्त करिती कीर्तन ॥ मृदंग विणे घेऊनि ॥९६॥
ठायीं ठायीं सभा करूनि जाणा ॥ नृत्य करिती देवांगना ॥ तेणें तटस्थता येऊनि नयना ॥ विषयिक जना भुलविलें ॥९७॥
संत बैसोनि ठायीं ठायीं ॥ आत्मचर्चा बोलती पाहीं ॥ अनुभवें तल्लीन होऊनि तेही ॥ आलिंगन देती येरयेरां ॥९८॥
चंद्रभागेसी अष्टोत्तरश तीर्थें येऊनि मूर्तिमंत ॥ स्नान करूनि पावन होत ॥ दृष्टीस पाहात नृपनाथ ॥९९॥
एक कनकाचें रचून वृंदावन ॥ त्यावरी बैसविएलं रत्नकोंदण ॥ दिव्य लेवूनि वस्त्राभरण ॥ करिती पूजन नरनारी ॥१००॥
मग भीमरथींत करूनि स्नाना ॥ राजा चालिला देवदर्शना ॥ तों इंद्रादिदेव सकळ जाणा ॥ पंढरीराणा लक्षिती ॥१॥
अष्टसिद्धि सकळ दासी ॥ निजांगें राबती देवापासीं ॥ तयांमाजी अकस्मात राजाईसी ॥ रायें दृष्टीसी ओळखिलें ॥२॥
म्हणे विद्यानगरीं अर्चितों पूजनीं ॥ तेचि हे आमुची कुळस्वामिनी ॥ ती पंढरीस झाडीतसे अंगणीं ॥ विस्मित मनीं नृपनाथ ॥३॥
उदो शब्द म्हणोनि ते समयीं ॥ राजा तीस पुसे लवलाहीं ॥ म्हणे माते तूं किमर्थ ये ठायीं ॥ निजांगें पाहीं झाडितेसी ॥४॥
मग भवानी उत्तर देत तयासी ॥ तुवां व्यर्थचि अहंता धरिली मानसीं ॥ मजऐशा अनंता दासी ॥ येती पंढरीसी राबावया ॥५॥
या पुंडलिकाचें अंगणीं ॥ सकळ तीर्थें घालिती लोळणी ॥ मग पवित्र होऊनि तत्क्षणीं ॥ वाहाती पाणी निजांगें ॥६॥
विस्मित होऊनि नृपनाथ ॥ पुढें विलोकूनि जों पाहात ॥ तों नारद तुंबर येऊन तेथ ॥ कीर्तन करित देखिले ॥७॥
चतुर्भुजरूपें नारीनर ॥ अवघे दिसती साकार ॥ लोटांगण घाली नृपवर ॥ स्वानंदें निर्भर मानसीं ॥८॥
शंखचक्रादि आयुधें घेऊनी ॥ द्वारीं जय विजय तिष्ठती दोनी ॥ दिव्य पताका गगनीं ॥ चपळेऐशा झळकती ॥९॥
मागुती घालोनि दंडवत ॥ राजा प्रवेशला राउळांत ॥ तें तेज पाहतां नेत्र झांकत ॥ मग धरिला हस्त ब्राह्मणाचा ॥११०॥
तों सांवळा सुकुमार राजीव नयन ॥ पीतांबरधारी जगज्जीवन ॥ कमललोचन सुहास्यवदन ॥ स्वरूप सगुण देखिलें ॥११॥
जें योगियांचें निजध्यान ॥ हृदयीं ध्यातो पंचवदन ॥ तें स्वरूप वर्णितांचि जाण ॥ उपमा गौण दिसताहे ॥१२॥
अमृताची चवी सांगतां ॥ उपमा द्यावया रस कोणता ॥ तेवीं देवाधिदेव रुक्मिणीकांता ॥ दृष्टांतीं वर्णितां न ये कीं ॥१३॥
तरी दृष्टीसी देखती निजभक्तजन ॥ तेचि अनुभवें जाणती खूण ॥ येर्हवीं बुद्धिमंत करितां स्तवन ॥ पडलें मौन श्रुतीसी ॥१४॥
ऐसी निरुपम परब्रह्ममूर्ती ॥ प्रीतीनें आलिंगी भूपती ॥ स्वरूप न्याहाळूनियां दिठीं ॥ मग चरणीं मिठी घातली ॥१५॥
ब्राह्मणासी म्हणे रामराजा ॥ तूं सखा सद्गुरु जिवलग माझा ॥ काय उपकार आठवूं तुझा ॥ गरुडध्वजा भेटविलें ॥१६॥
तुवां जें कां कथिलें देख ॥ त्याहूनि कोटिगुणें अधिक ॥ दृष्टीं देखिला वैकुंठनायक ॥ सौख्य अनेक पावलों ॥१७॥
राजाई माझी कुलस्वामिनी ॥ तेही झाडितां देखिली अंगणीं ॥ इंद्रासमवेत सुर येऊनी ॥ कर जोडोनि तिष्ठती ॥१८॥
पंढरीऐसें क्षेत्र अद्भुत ॥ आणि पांडुरंगाऐसें वरिष्ठ दैवत ॥ चंद्रभागेऐसें पावन तीर्थ ॥ नाहीं दिसत त्रिभुवनीं ॥१९॥
घुंघरडें होतां उंबराआड ॥ तें म्हणे माझें हें ब्रह्मांड गाढ ॥ फोडोनि दाखवितां चहूंकडे ॥ होतसे वेडें निजमनीं ॥१२०॥
तैसेंचि जाहलें रायाकारण ॥ मग ब्राह्मणाचे धरिले चरण ॥ म्हणे मी वेष्टिलों होतों अविद्येकरून ॥ परी जाहलों पावन तुझेनि ॥२१॥
यापरी कौतुक दाखवूनि जाणा ॥ मग अदृश्य जाहली तितुकीही रचना ॥ तों मृत्तिकेच्या भिंती दिसती नयना ॥ आश्चर्य मनांत वाटात ॥२२॥
जैसें दाखविलें रायाप्रती ॥ तैसेंचि पंढरीक्षेत्र आहे निश्चितीं ॥ परी मनुष्यासी मृत्तिकेऐसी भासती ॥ निजकर्मगतीकरूनि ॥२३॥
सांप्रत आपणा जैसें दिसत ॥ तैसेंचि देखे नृपनाथ ॥ विस्मित होऊनि मनांत ॥ म्हणे चमत्कार बहुत देखिला ॥२४॥
राजा विचारी आपुलें मनीं ॥ आतां व्यर्थ कासया पूजावी भवानी ॥ सन्निध क्षीरसागर टाकूनी ॥ सरिताजीवनीं कां न्हावें ॥२५॥
अमृतसरोवर देखिल्या पाहीं ॥ दिव्य औषधी कासया घ्यावी ॥ कल्पतरु सन्निध असोनि पाहीं ॥ बाभूळछायीं कां बैसावें ॥२६॥
हातींचा परिस टाकोनियां ॥ धातुवादी व्हावें कासया ॥ कामधेनु गृहासी आलिया ॥ अजा कासया पूजावी ॥२७॥
गृहीं प्रकटतां सूर्यनारायण ॥ मग दीप कासया सरसावणें ॥ तेवीं जाहलिया पांडुरंगदर्शन ॥ देवीउपासन कासया ॥२८॥
ऐसीं म्हणोनि रामराजा ॥ प्रार्थीतसे गरुडध्वजा ॥ म्हणे देवाधिदेवा वैकुंठराजा ॥ मनोरथ माझा पुरवीं कां ॥२९॥
चित्तीं हेत आहे ऐसा मजला ॥ कीं विद्यानगरासी न्यावें तुजला ॥ आतां अभय देऊनि शरणागताला ॥ सत्वर चला देवराया ॥१३०॥
देव म्हणे भूपतीवरी ठेवितां मजसी ॥ तरी तेथेंचि राहीन निश्चयेंसीं ॥ कांहीं अन्याय घडतां तुजसी ॥ मागुती पंढरीसी येईन ॥३१॥
ऐसें सांगतां चक्रपाणी ॥ राजा हर्षला आपुलें मनीं ॥ म्हणे स्थळीस्थळीं डांक ठेवूनी ॥ जाईन घेऊनि देवासी ॥३२॥
पंढरीक्षेत्रापासूनि जाण ॥ विद्यानगरापर्यंत तेण ॥ दां भागीं मनुष्यें उभीं करून ॥ मूर्ति काढून नेतसे ॥३३॥
पुजारी ब्राह्मण निवांत ठायीं ॥ बूपतीसीं बळ न चले कांहीं ॥ मूर्ति उचलोनि लवलाहीं ॥ हातोहातीं चालिले ॥३४॥
विद्यानगरासी नेऊनि सवेग ॥ तेथें स्थापिला पांडुरंग ॥ नानापरींचे उपचारभोग ॥ राजा निजांगें करीतसे ॥३५॥
इकडे यात्रेसी आषाढमासीं ॥ वैष्णव आले पंढरीसी ॥ तेथें मात ऐकिली ऐसी ॥ कीं विद्यानगरासी देव गेले ॥३६॥
उदास दिसे पंढरपुर ॥ जैसें प्राणावांचोनि शरीर ॥ कीं सरितेमाजी नसतां नीर ॥ जेवीं भयासुर वाटे ते ॥३७॥
कीं नृपावांचोनि सैन्यसंपत्ती ॥ कीं चंद्रावांचोनि नक्षत्रजाती ॥ नातरी भ्रताराविण पतिव्रता सती ॥ निढळ दिसती जनांत ॥३८॥
तेवीं विद्यानगरासी गेलिया हरी ॥ अवघी उदास दिसे पंढरी ॥ संतमहंत गरुडपारीं ॥ येऊनि सत्वरीं बैसले ॥३९॥
म्हणती कोणाचें करावें कीर्तन ॥ आम्हांसी टाकिलें जगज्जीवनें ॥ पुंडलीकासी दिधलें वरदान ॥ तें असत्य वचन जाहलें कीं ॥१४०॥
भाविक भक्त आले सर्व ॥ म्हणाती काय जाहला पंढरीराव ॥ विद्यानगरासी गेले देव ॥ कळला अभिप्राव सकळांसी ॥४१॥
संतसाधु वैष्णवजन ॥ एकमेकांसी बोलती वचन ॥ विद्यानगरासी कोणी जाऊन ॥ रुक्मिणीरमण आणावा ॥४२॥
ऐसें एकमेकांसी बोलती वचन ॥ परी कोणीच न देती आश्वासन ॥ म्हणती पुंडलीकासी गेला उपेक्षून ॥ तो आमुचेन न ये सर्वथा ॥४३॥
एक बोलती प्रत्युत्तरीं ॥ आमुचा प्रवेश नोहे राजमंदिरीं ॥ नृपास वृत्तांत कळेल जरी ॥ तरी शिक्षा बरी करील कीं ॥४४॥
एक दाविती निर्गुणभाव ॥ आपुले देहींच आहे देव ॥ चित्तीं नसतांचि अनुभव ॥ बोलती वाव आत्मज्ञानी ॥४५॥
एक म्हणती ईश्वरइच्छेन ॥ जें जें जैसें येईल घडोन ॥ तें तें दृष्टीं पाहावें आपण ॥ तळमळ कोणी न करावी ॥४६॥
त्यांत भानुदास वैष्णवभक्त ॥ प्रतिज्ञा करूनि काय बोलत ॥ मी घेऊनि येतों रुक्मिणीकांत ॥ नाहीं तरी जीवित न ठेवीं ॥४७॥
ऐसें बोलोनि तयांप्रति ॥ तेथोनि निघाला सत्वरगती ॥ विद्यानगरासी जाऊन रातीं ॥ लोकांप्रति पुसतसे ॥४८॥
पंढरीहूनि पांडुरंगमूर्ती ॥ येथें घेऊनि आला नृपती ॥ ते कोठें स्थापिली निश्चितीं ॥ सांगा मजप्रति लवलाहें ॥४९॥
राजयाच्या भयेंकरून ॥ कोणी यथार्थ न सांगती वचन ॥ आम्हांसी विदित नाहें म्हणोन ॥ प्रतिवचन बोलती ॥१५०॥
मग भानुदास पुसती एकांती ॥ त्यांस सांगितलें वैष्णवभक्तीं ॥ मंदिरीं ठेवूनि रुक्मिणीपती ॥ पूजी एकांती नृपनाथ ॥५१॥
राजा करूनि गेलिया पूजन ॥ मग आणिकासी नव्हे दर्शन ॥ कपाटें कुलुपें घालून ॥ द्वारपाळ रक्षणा ठेविले ॥५२॥
ऐसी ऐकोनियां मात ॥ भानुदास झाला हर्षयुक्त ॥ मग अर्धरात्र लोटतांचि त्वरित ॥ झाले निद्रित सकळिक ॥५३॥
द्वारापासीं येतांचि जाण ॥ कुलुपें गळालीं न लागतां क्षण ॥ भानुदास आंत प्रवेशोन ॥ घातलें नमन साष्टांग ॥५४॥
स्वरूप दृष्टीं न्याहाळून ॥ आलिंगन दिधलें प्रीतीकरून ॥ कंठ सद्गदित होऊन ॥ देवासी विनवण करीतसे ॥५५॥
म्हणे लक्ष्मीकांता वैकुंठवासिया ॥ पुंडलिकवरदा यादवराया ॥ आम्हांवरील लोभ सांडोनियां ॥ जाहलासी रायास्वाधीन ॥५६॥
पुंडलिकासी दिधलें वरदान ॥ कीं कदापि न जाईं येथून ॥ तें तुझें आतां अभयवचन ॥ असत्य दिसोन आलें कीं ॥५७॥
आम्हां दुर्बळांची नावडे पूजा ॥ येथें उपचार करितो राजा ॥ तें सुख मानोनि अधोक्षजा ॥ गरुडध्वजा राहिलासी ॥५८॥
दिव्य वस्त्रें आणि आभरण ॥ नैवेद्यासी अनेक पक्वान्न ॥ यालागीं दुर्बळांचें स्मरण ॥ तुजकारण नव्हे कीं ॥५९॥
रुक्मिणी राधा सत्यभामा ॥ इतुक्यांसी सांडोनि पुरुषोत्तमा ॥ रामरायें तुज लावूनि प्रेमा ॥ मेघश्यामा चालविले ॥१६०॥
सांडोनियां पंढरपुर ॥ वसतें केलें विद्यानगर ॥ वाट पाहाती ऋषीश्वर ॥ भक थोर तिष्ठती ॥६१॥
रंभा तिलोत्तमा उर्वशी मेनका ॥ सेवेसी येती अष्टनायिका ॥ सांडोनियां विधिजनका ॥ बैसलासी निका ये ठायीं ॥६२॥
कीं आमुचें पदरीं दोष दारुण ॥ पळोनि आलासी तयाभेण ॥ कीं तुज मागतसों प्रेमदान ॥ म्हणोनि पळून आलासी ॥६३॥
कीं कीर्तनाचा होतो गलबला ॥ तेणें निद्रा न लागेचि तुजला ॥ म्हणोनि एकांतीं ठाव पाहिला ॥ कळलें मजला यथार्थ ॥६४॥
कीं यात्रा मिळते असंख्यात ॥ तयांसी भेटतां शिणसी बहुत ॥ मग येऊनि विद्यानगरांत ॥ घेतोसी विश्रांति या ठायीं ॥६५॥
ऐकोनि भानुदासाचें वचन ॥ काय बोलतसे जगज्जीवन ॥ तूं बोलतोसी उदासवचन ॥ विचार मनीं न करितां ॥६६॥
मज न रुचती नाना उपचार ॥ वस्त्रें भूषणें अलंकार ॥ कधीं देखेन भीमातीर ॥ म्हणोनि अंतर झुरतसे ॥६७॥
रायें आणोनि मजलागूनी ॥ येथें घातलें बंदिखानीं ॥ तुम्हींही निष्ठुर होऊनि मनीं ॥ परत कोणीं न केली ॥६८॥
ऋद्धिसिद्धि चारी मुक्ती ॥ मी देत होतों तुम्हांप्रती ॥ परी त्यांसी अव्हेरूनि निश्चितीं ॥ भजन प्रीतीं करीतसां ॥६९॥
याविरहित तों मजपसीं ॥ कांहींचि न दिसे द्यावयासी ॥ सेवा ऋण न फिटे मजसीं ॥ म्हणोनि तुम्हांसी टाकिलें ॥१७०॥
ऐसें बोलोनि रुक्मिणीकांत ॥ कंठ जाहला सद्गदित ॥ आनंदाश्रु नेत्रीं वाहात ॥ दोघेही स्फुंदत निजप्रेमें ॥७१॥
भानुदासासी जगज्जीवनें ॥ मागुती दिधलें आलिंगन ॥ म्हणे प्रातःकाळीं करितां पूजन ॥ देईन दर्शन तुजलागीं ॥७२॥
मग नवरत्नांचा काढोनि हार ॥ भानुदासासी देत शारंगधर ॥ म्हणे आतां बिर्हाडासी जाईं सत्वर ॥ येईल नृपवर दर्शना ॥७३॥
बाहेर येतांचि भानुदास ॥ कुलुपें बैसलीं कवाडास ॥ अणुमात्र न कळतां कोणास ॥ निजभक्तास भेटला ॥७४॥
प्रातःकाळीं उठोनि नृपती ॥ स्नान केलें सत्वरगती ॥ देवासी नमन करूनि प्रीतीं ॥ कांकडआरती करीतसे ॥७५॥
तों कंठीं न दिसे रत्नहार ॥ पूजार्यासी पुसिलें सत्वर ॥ म्हणे येथें कोण आला तस्कर ॥ म्हणोनि नृपवर क्रोधावला ॥७६॥
तयांसी ताडन करूनि बहुत ॥ म्हणे हार त्वरित आणिजे येथ ॥ अमूल्य रत्नें न मिळती निश्चित ॥ पृथ्वी समस्त धुंडिती ॥७७॥
ऐसी आज्ञा होतांचि सत्वर ॥ झाडा घेती घरोघर ॥ परी कोठेंचि न दिसे हार ॥ मग पाहाती बाहेर तस्करासी ॥७८॥
तों गंगातीरीं स्नान करूनी ॥ भानुदास बैसले नामस्मरणीं ॥ राजदूत पाहती विलोकूनी ॥ तों हार दुरूनि देखिला ॥७९॥
म्हणती सांपडला ते तस्कर ॥ आतां यास धरावा सत्वर ॥ अकस्मात बांधोनि वैष्णववीर ॥ चालिले किंकर रायाचे ॥१८०॥
नगरांत आणितां त्याकारण ॥ देखोनि हांसती सकळ जन ॥ म्हणती हा भोंदावया जनांकारण ॥ संत होऊन हिंडतो ॥८१॥
देवावरी हात घातला पाहें ॥ तो मनुष्यासी भियेल काय ॥ कसाबासी भेटतां कपिला गाय ॥ तो पूजील काय तिजलागीं ॥८२॥
ऐसें नानापरींचे त्रिविध जन ॥ भानुदासासी निंदिती देखोन ॥ परी तो खेद न करी जाण ॥ नामस्मरण करीतसे ॥८३॥
एक म्हणती मैंदाचिया गळां ॥ अहाना बोलती तुळसीमाळा ॥ तो आजि प्रत्यक्ष देखिला डोळां ॥ हार चोरिला येणेंचि ॥८४॥
नवरत्नांचा हार घेऊन ॥ दूतांनीं रायासी दिधला नेऊन ॥ म्हणती तस्कर आणिला बांधोन ॥ तयासी दंड कोण करावा ॥८५॥
सक्रोध बोले नृपवर ॥ त्यास शूलावरी घाला सत्वर ॥ कोण कैसा पाहावा तस्कर ॥ ऐसा विचार न केला ॥८६॥
भानुदास दूतांसी बोले वचन ॥ माझें तंव सन्निध आलें मरण ॥ शेवटीं पांडुरंगाचें दर्शन ॥ मजकारण करवावें ॥८७॥
त्यांत कोणी होते सज्जन ॥ त्यांस मानलें त्याचें वचन ॥ मग रायासी आज्ञा मागून ॥ गेले घेऊन देउळासी ॥८८॥
भानुदास म्हणे देवाप्रती ॥ मी न्यावयासी आलों एकांतीं ॥ म्हणोनि योजिली ऐसी युक्ती ॥ आणि नृपाहातीं दंडविलें ॥८९॥
जो न्यावया येईल तुजकारण ॥ त्याचा ऐसाच घ्यावा प्राण ॥ मग राजमंदिरीं विलास भोगून ॥ सुखें राहावें या ठायीं ॥१९०॥
ऐसा विचार करूनि घननीळा ॥ मग हार घातला माझिया गळां ॥ ऐसें बोलतां तये वेळां ॥ अश्रु डोळां लोटले ॥९१॥
परी शतसहस्र जन्मांअंतीं । तुज मी न सोडीं रुक्मिणीपती ॥ ऐसें बोलोनि मागुतीं ॥ नमन प्रीतीं घातलें ॥९२॥
दूत म्हणती ते अवसरीं ॥ आतां ऊठ गा चाल झडकरी ॥ आधींच केली नसती चोरी ॥ तरी ऐसी परी कां होती ॥९३॥
ऐसें म्हणोनि सत्वर ॥ भानुदासासी काधिलें बाहेर ॥ शूळ देऊनि खांद्यावर ॥ माथां शेंदूर घातला ॥९४॥
कौतुक पाहावया सत्वरीं ॥ अमित मिळाल्या नरनारी ॥ मग नेऊनि नगराबाहेरी ॥ शूळ झडकरी रोंविला ॥९५॥
उचलूनि जों घालावें वरी ॥ तों भानुदास देवातें विनंति करी ॥ म्हणे आकाश कडकडोनि पडो मजवरी ॥ तरी तुज अंतरीं आठवीन ॥९६॥
सप्तसमुद्र समरस जाहलिया ॥ तरी तुज न सोडीं देवराया ॥ तुजकरूनि नाशवंत काया ॥ ओवाळूनियां सांडिली ॥९७॥
लया जाईल सकळ क्षिती ॥ आणि पंचभूतेंही प्रळय पावती ॥ तैं तुजवांचूनि रुक्मिणीपती ॥ आणिक सांगाती असेना ॥९८॥
वडवानल खाईल त्रिभुवन ॥ तैं तूं माझा जिवलग प्राण ॥ भानुदासाचा निश्चय देखोन ॥ जगज्जीवन पावले ॥९९॥
तंव नवल वर्तलें अति अद्भुत ॥ तें सादर परिसा भाविक भक्त ॥ शूळ रोंविला होता जेथ ॥ त्यासी पल्लव अकस्मात फूटले ॥२००॥
फुलें फळें आलीं बहुत ॥ राजासी जाऊनि सांगती मात ॥ म्हणती तो आहे वैष्णवभक्त ॥ पंढरीनाथ पावला तया ॥१॥
शूळाचा वृक्ष जाहला सत्वर ॥ राजासी सांगते जाहले किंकर ॥ वचन ऐकूनियां नृपवर ॥ आश्चर्य थोर करीतसे ॥२॥
पाहावयासी येतां त्वरित ॥ तंव दृष्टीसी देखिलें साक्षात ॥ मग अनुताप पावला चित्तांत ॥ म्हणे अन्याय बहुत मज घडला ॥३॥
भानुदासासी नमस्कार प्रीतीं ॥ सद्भावें घालीतसे नृपती ॥ म्हणे अपराध घडला मजप्रती ॥ विवेक चित्तीं न करितां ॥४॥
मग रामरायें भानुदासाप्रती ॥ देउळीं नेलें सत्वरगती ॥ दृष्टीसी देखतां पांडुरंगमूर्ती ॥ सद्गदित कंठीं जाहला ॥५॥
चरणीं मिठी घालितांचि जाण ॥ उचलोनि धरी जगज्जीवन ॥ भानुदासासी म्हणे रुक्मिणीरमण ॥ मजकारण शिणलासी ॥६॥
आतां मज घेऊनि खांद्यावरी ॥ पंढरपुरासी चाल सत्वरी ॥ तेथें पुंडलिकाचें द्वारीं ॥ निरंतर वसेन ॥७॥
रामराजा धरीतसे पाय ॥ मज उपेक्षूनि जातां काय ॥ देव म्हणती तुझा अन्याय ॥ घडोनि आला अनायसें ॥८॥
कांहीं तुझें होतें सुकृत ॥ म्हणोनि होतों दिवस बहुत ॥ आतां माझें रूप हृदयांत ॥ आठवीं नित्य सप्रेम ॥९॥
भानुदास म्हणे रुक्मिणीकांता ॥ कैसा उचलसील मज आतां ॥ माझी तों नाहीं राजसत्ता ॥कीं मेळवूनि बहुतां तुज न्यावें ॥२१०॥
ऐकोनि म्हणे दीनदयाळ ॥ मी तुझे स्वाधीन जाहलों केवळ ॥ आतां माझी सत्ता आहे सकळ ॥ ते तुझीचि असे निजभक्ता ॥११॥
ऐसें म्हणोनि जगज्जीवन ॥ तत्काळ रूप धरीतसे सान ॥ भानुदासासी बोले वचन ॥ सांबळींत घालोन मज नेईं ॥१२॥
मग गवाळें आणोनि तये क्षणीं ॥ त्यांत बांधिले चक्रपाणी ॥ ऐसी ऐकोनियां वाणे ॥ आशंकित मनीं न व्हावें ॥१३॥
जैसें आकाश विस्तीर्ण आहे बहुत ॥ परी घटीं पाहतां तेवढेंचि होत ॥ तेवीं भक्तलीलेसी वैकुंठनाथ ॥ सूक्ष होत निजप्रीतीं ॥१४॥
कीं अफात समीर आहे बहुत ॥ परी विंझणा हलवितां तैसाचि होत ॥ तेवीं भक्तां स्वाधीन रुक्मिणीकांत ॥ तैसाचि होत निजछंदें ॥१५॥
मागें कृष्णावतारीं यशोदा घुसळितां ॥ जो डेरियामाजी लागला तिच्या हातां ॥ तो भानुदासाच्या गवळ्यांत जातां ॥ संशय कोणता आणावा ॥१६॥
जो अनंत घटीं व्यापूनि जाण ॥ तैसाचि दिसे थोर सान ॥ अणुरेणूंपरीस लहान ॥ ज्ञानदृष्टीनें दिसताही ॥१७॥
तो भानुदासाचे आवडीसाठीं ॥ सांबळींत मावला जगजेठी ॥ खांद्यावरी घेऊनि उठाउठी ॥ सत्वरगती जातसे ॥१८॥
मंजुळ शब्द गवाळ्यांतून ॥ भक्तांसी बोले जगज्जीवन ॥ धन्य आजिचा उगवला सुदिन ॥ संतसज्जन भेटतील ॥१९॥
पद्मालयासी आले भानुदास ॥ तेथें खाली ठेविला जगन्नीवास ॥ आपण लागले स्नानास ॥ हर्ष चित्तास वाटला ॥२२०॥
इकडे सांबळींत होते रुक्मिणीवर ॥ ते एकाएकीं झाले थोर ॥ वरील पूड मस्तकावर ॥ तळींचा चूर झाला कीं ॥२१॥
भानुदास येऊनि जंव पाहे ॥ म्हणे देवाधिदेवा हें केलें काये ॥ थोर झालासी लवलाहें ॥ आतां उचलसील काय मजलागीं ॥२२॥
मग म्हणे रुक्मिणीवर ॥ तूं पुढें जाऊन सांग सत्वर ॥ नानावाद्यां
