शुद्धद्वैत ब्राह्मवादाच्या व्याख्या आणि पुष्टीकरण मार्गाचे संस्थापक श्रीमद वल्लभाचार्य जी यांचे दर्शन वैशाख कृष्ण एकादशीला १५३५ मध्ये (इ.स. १४७८) घडले. त्यांचे वडील श्री लक्ष्मण भट्ट आणि आई इल्लम्मगारू होत्या. या कुटुंबाचे मूळ ठिकाण आंध्र प्रदेशातील खम्मनजवळील कंकडवाड नावाचे गाव होते. ते तेलंग ब्राह्मण होते आणि कृष्ण यजुर्वेदाच्या तैत्तरीय शाखेतील भारद्वाज गोत्राचे होते.
शंभर सोमयाग्यांचे फळ म्हणजे देवाचा अवतार. हे कुटुंब धार्मिकदृष्ट्या समर्पित होते. श्री लक्ष्मण भट्ट यांच्या पाच पिढ्या आधी, या काळात श्री यज्ञनारायण भट्ट यांनी ३२ सोमयज्ञ केले. त्यांचे पुत्र श्री गंगाधन भट्ट यांनी 28, त्यांचे पुत्र श्री गणपती भट्ट यांनी 30, त्यांचे पुत्र श्री बालम भट्ट यांनी 5 आणि त्यांचे पुत्र श्री लक्ष्मण भट्ट यांनी 5 सोमयज्ञथ केले. अशाप्रकारे शंभर सोमयज्ञ पूर्ण झाले. श्री यज्ञ नारायण यांना वरदान मिळाले होते की शंभर सोमयज्ञ पूर्ण झाल्यानंतर देव त्यांच्या वंशात अवतार घेतील. श्री वल्लभाचार्यांच्या वडिलांच्या काळात सोमयाज्ञांची संख्या पूर्ण झाली. तेव्हा श्री वल्लभाचार्य प्रकट झाले.
चंपारण्यमध्ये प्रकट होणे - श्री लक्ष्मण भट्ट कंकरवाडहून तीर्थयात्रेसाठी काशीला आले आणि येथेच स्थायिक झाले. श्री लक्ष्मण भट्ट यांना रामकृष्ण नावाचा एक मुलगा आणि सरस्वती आणि सुभद्रा नावाच्या दोन मुली होत्या. इल्लामागारू पुन्हा गर्भवती होत्या. मग एक जोरदार अफवा पसरली की काशीवर यवन हल्ला करत आहेत. अशा परिस्थितीत, श्री लक्ष्मण भट्ट यांनी काशी सोडण्याचा निर्णय घेतला आणि त्यांच्या पत्नीसह निघाले. लांब थकवणारा आणि वेदनादायक प्रवास आणि मानसिक ताणामुळे, इल्लम्मगारूने मध्य प्रदेशातील रायपूर जिल्ह्यातील चंपारण्य नावाच्या दरीत शमीच्या झाडाखाली एका मुलाला जन्म दिला. या शरीरात हालचाल किंवा चेतनेचे कोणतेही चिन्ह दिसत नव्हते. म्हणून नवजात बाळाला मृत समजून, श्री लक्ष्मण भट्ट यांनी ते पानांमध्ये गुंडाळले आणि शमीच्या झाडाच्या पोकळीत ठेवले आणि आपल्या पत्नीसह चौडा गावाकडे निघाले. तिथे दोघांनाही स्वप्नात कळले की ज्या नवजात बाळाला त्यांनी मृत समजून सोडून दिले होते, ते प्रत्यक्षात शंभर सोम यज्ञांनंतर होणारे देवाचे प्रकटीकरण होते. ते पुन्हा चंपारणला आले.
जेव्हा ते तिथे गेले तेव्हा त्यांना दिसले की बाळाला जिथे सोडले होते ती जागा आगीच्या वर्तुळाने वेढलेली होती, जणू ती धगधगत्या अग्नीचा खड्डा होती. प्रेमळ आईने आगीची पर्वा न करता मुलापर्यंत पोहोचली जणू काही आगीनेच त्यांना मार्ग दाखवला. आई इल्लमागारूने मुलाला उचलले आणि मिठी मारली. दरम्यान काशीसमोरील संकट टळल्याची माहिती मिळाली. म्हणून श्री लक्ष्मण भट्ट त्यांच्या पत्नी आणि मुलासह काशीला परतले. येथे येऊन नामकरण समारंभ पार पडला. मुलाचे नाव वल्लभ ठेवण्यात आले. श्री वल्लभांचे यज्ञोपवीत संस्कार वयाच्या पाचव्या वर्षी झाले. लहान वयातच श्री वल्लभांनी वेदशास्त्रांचा सखोल अभ्यास केला. त्यांच्या असाधारण प्रतिभेने त्यांचे वडील आणि शिक्षक आश्चर्यचकित झाले.
एके दिवशी यज्ञशाळेत श्री लक्ष्मण भट्ट यांना स्वप्न पडले की देवाचे मुखरूप वेश्वानर, त्यांच्या घरी पुत्र म्हणून जन्माला आले आहे. श्री वल्लभांची असाधारण प्रतिभा पाहून लोक त्यांना बालसरस्वती म्हणू लागले. जेव्हा श्री वल्लभ फक्त अकरा वर्षांचे होते, तेव्हा त्यांचे वडील श्री लक्ष्मण भट्ट वैकुंठाला निघून गेले. मग श्री वल्लभ आपल्या आईसोबत दक्षिणेकडे प्रवासाला निघाले. वाटेत त्यांनी ओरछा राजाच्या विद्वत्तापूर्ण मेळाव्यात आणि जगन्नाथपुरीतील जगन्नाथ मंदिरात आपल्या अफाट पांडित्याचे आणि असाधारण प्रतिभेचे प्रदर्शन केले. जगन्नाथ मंदिरात विद्वानांची एक बैठक झाली, ज्यामध्ये राजा देखील उपस्थित होता. बैठकीत चर्चा अशी होती: (१) मुख्य शास्त्र कोणते आहे? (२) मुख्य कृती कोणती आहे? (३) मुख्य मंत्र काय आहे? (४) प्रमुख देव कोण आहे? प्रत्येकजण आपापली मते मांडत होता पण एकमताने तोडगा निघू शकला नाही. बाल सरस्वती श्री वल्लभही ब्रह्मचारीच्या वेषात येथे पोहोचले. परवानगी मागितली आणि शास्त्रानुसार उत्तर दिले. बहुतेक विद्वानांनी या निर्णयाचे कौतुक केले परंतु काही हट्टी विद्वान जे स्वतःला महान विद्वान मानत होते त्यांना याचा पुरावा हवा होता. त्यानंतर भगवान श्री जगन्नाथजींनी स्वतः श्री वल्लभांच्या हेतूची पुष्टी खालील श्लोकाने केली:- एंक शास्त्रं देवकी पुत्र गीतम्, एको देवों देव की पुत्र एव। मंत्रोंस्यकस्तस्य नामामि यानि, कर्माप्येकं तस्य देवस्य सेवा॥ अर्थात - (१) श्रीमद्भागवत गीता ही देवकीपुत्र भगवान श्रीकृष्णाने लिहिलेली एकमेव शास्त्र आहे. (२) देवकी पुत्र श्रीकृष्ण हा एकमेव देव आहे. (३) त्या भगवान श्रीकृष्णाचे नाव मंत्र आहे. आणि भगवान श्रीकृष्णाची सेवा हाच एकमेव धर्म आहे. सर्व विद्वानांनी श्री वल्लभांच्या या प्रतिभेचा स्वीकार नतमस्तक होऊन केला.
प्रवास करत असताना, श्री वल्लभ दक्षिणेकडील विजयनगरला पोहोचले जिथे त्यांचे मामा राजाचे खजिनदार होते. विजयनगर (विद्यानगर) हे एक हिंदू राज्य होते आणि त्या काळात ते शिक्षणाचे एक मोठे केंद्र होते. राजा कृष्णदेव यांनी विद्वानांचा एक मोठा मेळावा आयोजित केला होता. विचाराधीन विषय हा होता की वेद, उपनिषद, ब्रह्मसूत्र, गीता इत्यादी भारतातील मुख्य धर्मग्रंथांचे मत द्वैतवादी आहे की अद्वैतवादी आहे. श्री वल्लभांनी एकच शब्द पुरावा मानला आणि प्रस्थान चतुष्टयी (वेद, ब्रह्मसूत्र, गीता आणि भागवत) च्या आधारे शुध्दाद्वैत, धर्माश्रय हे साकार ब्रह्म आणि जगाचे सत्य सिद्ध केले. मायावादाचे खंडन केले. आपल्याला विजयी घोषित करण्यात आले आणि सोन्याच्या सिंहासनावर बसवण्यात आले आणि सोन्याचा अभिषेक करण्यात आला. आपल्याला अखंडभूमंडलाचार्य आणि जगद्गुरू श्री मदाचार्य ही पदवी देऊन सन्मानित करण्यात आले. कनकाभिषेकासाठी वापरलेले सोने आपण स्नानाच्या पाण्यासारखे अस्पृश्य मानून स्वीकारण्यास नकार दिला आणि ते सोने पंडितांमध्ये वाटून दिले. राजाने पुन्हा एकदा सोन्याच्या नाण्यांनी भरलेले थाळ दिले, पण त्यापैकी फक्त सात नाणी स्वीकारली, ज्यापासून आपण नूपुर बनवून ठाकूरजींना अर्पण केलीत.
श्रीमद् वल्लभाचार्यांनी तीनदा अनवाणी भारतभर प्रवास केला आणि विद्वानांशी वादविवाद करून आपल्या तत्त्वांचा प्रचार केला. हे प्रवास सुमारे एकोणीस वर्षांत पूर्ण झाले. आपल्या वास्तव्यादरम्यान, आपण गर्दीपासून दूर, जलाशयाच्या काठावर, एका निर्जन ठिकाणी राहायचा. ज्या ठिकाणी आपण श्रीमद्भागवत पाठ केले ती ठिकाणे आज बैठक म्हणून ओळखली जातात, आपली ८४ बैठके प्रसिद्ध आहेत.
पंढरपूरमधील दुसऱ्या धार्मिक प्रचार दौऱ्यात, स्वतः भगवान श्री विठ्ठलनाथांनी आपण गृहस्थ जीवन स्वीकारण्याची आज्ञा दिली. प्रभूची आज्ञा मानून श्री वल्लभाचार्य काशीला आले आणि श्रीदेवन भट्ट यांची कन्या महालक्ष्मी यांच्याशी विवाह केला. लग्नानंतर पुन्हा तिसऱ्यांदा पृथ्वी प्रदक्षिणा घालण्याच्या प्रवासावर आलास.
श्री वल्लभाचार्यांची कीर्ती संपूर्ण भारतात पसरली होती. देशातील प्रसिद्ध विद्वान आपल्याशी चर्चा करण्यासाठी येत असत आणि आपले भाषण ऐकण्यासाठी प्रचंड गर्दी जमत असे. आपण मायावाद निराकर्ता आणि शुद्धद्वैत ब्रह्मवाद वैष्णव आचार्य म्हणून प्रसिद्ध झाला होता. आपण गुजरात सौराष्ट्रला गेलात आणि प्रवास पूर्ण केल्यानंतर झारखंड नावाच्या ठिकाणी पोहोचलात. या ठिकाणी आपल्याला ब्रजला भेट देण्याची आणि देवदमन श्री गोवर्धनधर यांची सेवा व्यवस्था स्थापन करण्याची दिव्य प्रेरणा मिळाली. म्हणून आपण ब्रजकडे निघालात. गोकुळात पोहोचल्यानंतर आपण गोविंद घाटावर विश्रांती घेतली. रात्री आपण विचार करत होता की सजीव प्राणी स्वभावतःच दोषांनी भरलेला आहे; आपण ते पूर्णपणे निर्दोष कसे बनवू शकतो? श्रावण शुक्ल एकादशीच्या मध्यरात्री, भगवान श्री गोवर्धनधरांनी परम कपालू आचार्य श्रींना आज्ञा केली की ब्रह्मसंबंधाने प्राण्यांचे सर्व प्रकारचे दोष दूर होतील. आपण हा आदेश स्वीकारला. परमेश्वराला मिश्री अर्पण केली. सकाळी प्रिय शिष्य दामोदरदास हरसाणी यांना ब्रह्मसंबंधात दीक्षा दिली. या दिवसापासून पुष्टी पंथात दीक्षा घेण्यास सुरुवात झाली.
आचार्य श्री भगवानांच्या आज्ञेचे पालन करण्यासाठी आन्योर गावात आलात. इथे आपल्याला गोवर्धन घराचे स्वरूप कळले. आपण येऊन सदुपांडेच्या व्यासपीठावर बसलास. त्याच वेळी गिरिराज पर्वतावर, श्री गोवर्धनधरांना त्यांच्या प्रियकराच्या आगमनाची माहिती मिळाली. वरून आपण सदू पांडेची मुलगी नारो हिला दूध आणायला सांगितलेस. नारोने दूध घेतले. परत आल्यावर श्री वल्लभाचार्यांनी उरलेले दूध मागितले. यानंतर आपण भगवान गोवर्धनधराचे दर्शन घेण्यासाठी गिरीराजाकडे गेलात. आपल्या प्रियकराला भेटण्यासाठी स्वतः भगवान गुहेतून बाहेर आले. दोघांमध्ये एक अद्भुत भेट झाली आणि त्यांनी एकमेकांना मिठी मारली.
आपण श्रींनी गोवर्धनधर देवदमन श्रीनाथजींच्या सेवेची पद्धत ठरवली. रामदास चौहान यांना सेवा सोपवली. ब्रजमधील सदू पांडे आणि माणक पांडे सारख्या रहिवाशांना सेवेसाठी साहित्य गोळा करण्याचे काम सोपवण्यात आले. सर्वप्रथम आपण श्रीनाथजींना धोतर, पगडी, चंद्रिका आणि गुंजमालाने सजवले. बेजड की रोटी आणि टेंटी साग प्रसाद म्हणून देण्यात आला. यानंतर पुन्हा प्रवासाला निघालात. महाप्रभुजींचे कौटुंबिक जीवन आदर्श होते. त्यांना सांसारिक गोष्टींबद्दल अजिबात आसक्ती नव्हती. स्वतंत्र भक्तीमार्गाचे संस्थापक असूनही, त्यांनी वैदिक नियमांचे पालन केले. आपण तीन सोमयज्ञ केलेस. श्रीमद वल्लभाचार्यजींना दोन पुत्र होते. पहिले श्री गोपीनाथजी आणि दुसरे श्री विठ्ठलनाथजी. आपण श्रीनाथजींसाठी एक छोटेसे मंदिर बांधले होते. नंतर दैवी प्रेरणेने अंबाला येथील पुरणमल खत्री यांनी आपल्याकडून परवानगी घेऊन, श्रीनाथजींचे एक विशाल मंदिर बांधले जे संवत १५७६ मध्ये पूर्ण झाले.
लोकांचे हितकारक असलेले श्री वल्लभ घराच्या सुंदर बागेत जास्त काळ आनंदी राहू शकले नाहीत. म्हणून सुबोधिनीचे काम पूर्ण होताच, त्यांनी अग्नीच्या क्रोधातून आपल्या पत्नीची परवानगी घेतली आणि मानसिक संन्यास घेतला आणि काठी हाती घेतली. संन्यास झाल्यावर श्री वल्लभाचार्य काशीच्या हनुमान घाटावर राहू लागले. काही वेळाने दोन्ही मुलगे त्यांच्या वडिलांना भेटायला आले पण त्यांनी मौन बाळगले होते. म्हणून न बोलता गंगा नदीच्या वाळूवर साडेतीन श्लोकांद्वारे शिकवण दिली. हे श्लोक पुष्टी पंथात शिक्षा श्लोक म्हणून प्रसिद्ध आहेत.
पुन्हा देवाने आज्ञा केली. अश्रूपूर्ण डोळ्यांनी गोवर्धन धारण श्रीनाथजींचे दर्शन घेतल्यानंतर आपण आचार्य श्री वि.स. १५८७ सालच्या आषाढ महिन्याच्या दुसऱ्या शुक्ल पक्षाच्या तृतीयेच्या दुपारी ते स्वतः पवित्र भगवती गंगेच्या शुद्ध पाण्यात समाधी घेण्यासाठी आले. काही वेळाने आपली मूर्ती दृष्टीआड झाली. फक्त प्रकाशाचा एक किरण बाहेर पडला आणि आकाशात नाहीसा झाला. पुष्टी मार्गाच्या महाप्रभूंचे स्वर्गीय निवासस्थानाकडे प्रस्थान करणे याला असुर व्यामोह लीला म्हणतात.