पतितपावन मंदिर हे महाराष्ट्रातील रत्नागिरी येथे असलेले एक ऐतिहासिक आणि सामाजिकदृष्ट्या महत्त्वाचे हिंदू मंदिर आहे. हे मंदिर १९३१ मध्ये श्रीमान भागोजी शेठ कीर यांनी स्वातंत्र्यवीर विनायक दामोदर सावरकर यांच्या प्रेरणेने बांधले. ‘पतितपावन’ या नावाचा अर्थ ‘पतितांना (समाजाने अव्हेरलेल्यांना) पवित्र करणारे’ असा आहे. या मंदिराचा मुख्य उद्देश असा होता की, तत्कालीन समाजात ‘अस्पृश्य’ मानल्या जाणाऱ्या लोकांसह सर्व जातींना मंदिरात प्रवेश मिळावा आणि ते पूजा-अर्चना करू शकावेत. हे मंदिर सामाजिक समतेचे आणि जातीभेद निर्मूलनाचे प्रतीक मानले जाते. मंदिरात लक्ष्मी- नारायणाची सुंदर मूर्ती आहे.
मंदिराचा इतिहास आणि स्थापना
पतितपावन मंदिराचे उद्घाटन २२ फेब्रुवारी १९३१ रोजी झाले. स्वातंत्र्यवीर सावरकरांनी १९२४ ते १९३७ या काळात रत्नागिरीत स्थानबद्ध असताना जातीभेदाविरुद्ध लढा दिला. त्यांनी रत्नागिरीतील विठ्ठल मंदिरात सर्वांना प्रवेश मिळावा यासाठी सत्याग्रह केला होता. या अनुभवातून प्रेरित होऊन त्यांनी सर्व जातींना खुल्या असलेल्या स्वतंत्र मंदिराची संकल्पना मांडली.
श्रीमान भागोजी शेठ कीर, जे भंडारी समाजातील सधन व्यक्ती आणि शिवभक्त होते, यांनी सावरकरांच्या सांगण्यावरून सुमारे तीन लाख रुपये खर्च करून हे मंदिर बांधले. कीर यांनी यापूर्वी स्वतःसाठी भागेश्वर नावाचे खासगी मंदिर बांधले होते, परंतु सावरकरांनी त्यांना सर्व समाजासाठी मंदिर बांधण्याची प्रेरणा दिली.
मंदिराचे वैशिष्ट्य
पतितपावन मंदिर हे भारतातील पहिले मंदिर मानले जाते जिथे अस्पृश्यांना (दलितांना) प्रवेश देण्यात आला. १९३० च्या दशकात, जेव्हा मंदिरांमध्ये अस्पृश्यांना प्रवेश निषिद्ध होता, तेव्हा हे मंदिर सर्व जातींना खुले होते. मंदिर २०,००० चौरस फूट जागेत बांधले गेले आहे.
मंदिराच्या उद्घाटनावेळी सर्व जातींतील सुमारे दीड हजार लोकांनी सहभोजनाचा कार्यक्रम आयोजित केला होता. यात सर्वजातीय महिलांचाही सहभाग होता, ज्याचे नेतृत्व कोल्हापूरच्या सत्यशोधक समाजातील श्रीमती माधवराव बागल यांनी केले.
मंदिरात स्वातंत्र्यवीर सावरकर, शंकराचार्य कुर्तकोटी, समर्थ रामदास आणि गाडगेबाबा यांची सुंदर चित्रे आहेत. सणासुदीच्या वेळी भक्त रांगोळ्यांनी मंदिराची सजावट करतात.
सामाजिक प्रभाव
जातिभेदाविरुद्ध लढा: सावरकरांनी जातीभेद नष्ट करणे हे केवळ तात्विक नसून आचरणात आणण्याचे महत्त्व अधोरेखित केले. पतितपावन मंदिर हे त्यांच्या सामाजिक सुधारणेच्या कार्याचे ठळक उदाहरण आहे.
बाबासाहेब आंबेडकरांचा पाठिंबा: डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी मंदिराच्या उद्घाटनासाठी निमंत्रण मिळाल्यावर सावरकरांना पत्र लिहून त्यांच्या सामाजिक सुधारणेच्या कार्याचे कौतुक केले. त्यांनी लिहिले की, अस्पृश्यांना हिंदू समाजाचा अभिन्न भाग बनवण्यासाठी चतुर्वर्ण्याचे उच्चाटन आवश्यक आहे, आणि सावरकर हे त्यासाठी कार्य करणाऱ्या मोजक्या लोकांपैकी एक आहेत.
मंदिरात दरवर्षी गणेशोत्सव सर्व जातींना खुला असतो. १९३० मध्ये ब्राह्मणांच्या काही गटांनी अस्पृश्यतेविरुद्धच्या चळवळीला विरोध केला तेव्हा सावरकरांनी विठ्ठल मंदिरात गणेशोत्सव सर्वसमावेशक केला.
सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक महत्त्व
सावरकरांचे स्मृतिस्थान: मंदिरात सावरकरांनी वापरलेल्या वस्तू, जसे की त्यांनी लंडनहून पाठवलेली पिस्तुले, काठी, जंबिया, चष्मा आणि मार्सेलिस बंदरावरील मोरिया बोटीची प्रतिकृती जपून ठेवली आहे. तळमजल्यावरील सभागृहात माहितीपटांद्वारे सावरकर आणि इतर स्वातंत्र्यसैनिकांबद्दल माहिती दिली जाते.
चित्रपटात दर्शन: सावरकरांच्या जीवनावर आधारित सुधीर फडके यांच्या हिंदी चित्रपटात पतितपावन मंदिरातील दृश्ये चित्रित करण्यात आली होती.
वास्तुशिल्प आणि स्थान
मंदिर रत्नागिरी शहरात आहे आणि त्याची वास्तुशैली साधी पण प्रभावी आहे. मंदिराचे बांधकाम सामाजिक समतेच्या संदेशाला पूरक असे आहे. मंदिर परिसरात भक्तांना शांतता आणि अध्यात्मिक अनुभव मिळतो.
विवाद आणि टीका
मंदिराच्या स्थापनेने तत्कालीन समाजात खळबळ उडाली, कारण अस्पृश्यांना मंदिरात प्रवेश देणे हे त्यावेळी अकल्पनीय होते. सावरकरांनी यासाठी मोठा सामाजिक आणि धार्मिक विरोध सहन केला. काही परंपरावादी गटांनी मंदिराच्या सर्वसमावेशक धोरणाला विरोध केला, परंतु सावरकर आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांनी हा लढा यशस्वीपणे पुढे नेला.
पतितपावन मंदिर आजही सामाजिक समतेचे प्रतीक आहे आणि रत्नागिरीतील एक महत्त्वाचे धार्मिक आणि सांस्कृतिक स्थळ आहे. मंदिरात दरवर्षी होणारे गणेशोत्सव आणि इतर सण मोठ्या उत्साहाने साजरे केले जातात. हे मंदिर सावरकरांच्या सामाजिक सुधारणा आणि स्वातंत्र्यलढ्यातील योगदानाची आठवण करून देते.
पतितपावन मंदिर हे केवळ धार्मिक स्थळ नसून सामाजिक समतेसाठीच्या लढ्याचे प्रतीक आहे. स्वातंत्र्यवीर सावरकर आणि भागोजी शेठ कीर यांच्या प्रयत्नांमुळे हे मंदिर भारतातील पहिले सर्वसमावेशक मंदिर बनले. आजही हे मंदिर सामाजिक सुधारणांचा आणि हिंदू समाजातील एकतेचा संदेश देत आहे.
पतितपावन मंदिर कसे पोहचाल?
पतितपावन मंदिर रत्नागिरी शहराच्या मध्यवर्ती भागात, वराची आळी, लक्ष्मी चौक, फाटक हायस्कूलजवळ, सुभाष रोड, रत्नागिरी, महाराष्ट्र 415612 येथे आहे. मंदिरापर्यंत पोहोचण्यासाठी खालील मार्ग आणि परिवहन पर्याय उपलब्ध आहेत:
रेल्वेने (By Train)- नजीकचे रेल्वे स्टेशन रत्नागिरी रेल्वे स्टेशन (मंदिरापासून सुमारे 6 किमी).
मुंबई, पुणे, कोल्हापूर किंवा गोवा येथून रत्नागिरीला थेट रेल्वे सेवा उपलब्ध आहे. कोकण रेल्वेमार्गावर रत्नागिरी हे प्रमुख स्टेशन आहे. रेल्वे स्टेशनवरून मंदिरापर्यंत पोहोचण्यासाठी तुम्ही रिक्षा (ऑटो) किंवा टॅक्सी घेऊ शकता.
बसने (By Bus)- नजीकचे बस स्थानक रत्नागिरी बस स्थानक (मंदिरापासून सुमारे 2-3 किमी).
मुंबई, पुणे, कोल्हापूर, गोवा किंवा इतर कोकणातील शहरांतून रत्नागिरीला राज्य परिवहन (MSRTC) आणि खासगी बससेवा उपलब्ध आहेत. बस स्थानकावरून मंदिरापर्यंत रिक्षा किंवा स्थानिक बसने जाऊ शकता.
विमानाने (By Air)- नजीकचे विमानतळ कोल्हापूर विमानतळ (सुमारे 112 किमी) किंवा छत्रपती शिवाजी महाराज आंतरराष्ट्रीय विमानतळ, मुंबई (सुमारे 350 किमी).
कोल्हापूर विमानतळावरून रत्नागिरीपर्यंत टॅक्सी किंवा बसने प्रवास करावा लागेल. तर मुंबई विमानतळावरून रत्नागिरीला रेल्वे किंवा बसने 6-7 तासांत पोहोचता येते. रत्नागिरी शहरात पोहोचल्यानंतर मंदिरापर्यंत रिक्षा किंवा टॅक्सीने सहज जाऊ शकता.
महत्त्वाची माहिती
मंदिराचे वेळ: सकाळी 7:00 ते 8:30 आणि संध्याकाळी 3:00 ते 5:30 (म्युझियमसाठी: सकाळी 10:30 ते दुपारी 1:00 आणि दुपारी 3:00 ते संध्याकाळी 5:30).
प्रवेश शुल्क: म्युझियमसाठी प्रौढांसाठी 10 रुपये आणि विद्यार्थ्यांसाठी 5 रुपये.
सर्वोत्तम वेळ: गणेशोत्सव (फेब्रुवारी/मार्च) आणि पावसाळ्यात कोकणातील निसर्गाचा आनंद घेण्यासाठी जून-ऑगस्ट.
