कोल्हापूर जिल्हा आजही सुजलाम-सुफलाम असण्याचे कारण म्हणजे केवळ राधानगरी धरण होय. राजर्षी छत्रपती शाहू महाराज यांनी इंग्लंडला जाऊन आल्यानंतर त्यांना प्रजेच्या हिताची ही कल्पना सुचली. आपल्या राज्यासाठी इसवी सन1907 रोजी शाहू महाराजांना दाजीपूरच्या जंगलात भोगावती नदीवर मोठे धरण बांधण्याची योजना आखली. एप्रिल 1907 ला प्रत्यक्ष सर्वेक्षण आणि अभ्यासाला सुरुवात झाली. नोव्हेंबरच्या मध्यात इसवीसन 1909 ला महाराणी लक्ष्मीबाई हे आपल्या पत्नीचे नाव महाराजांनी या धरणाच्या तलावाला दिले. त्यावेळी धरणाच्या कामासाठी साधारणपणे दोन हजार कामगार कार्यरत होते.
मेहरबान पिराजीराव बापूसाहेब घाटगे म्हणजेच राजर्षी शाहू महाराजांचे थोरले बंधू यांचे मोलाचे मार्गदर्शन या धरणासाठी मिळाले. दाजीपूरच्या जंगलातील याच लक्ष्मी तलावाजवळ स्वतः छत्रपतींनी आपली राजकन्या राधाबाई उर्फ आक्कासाहेब यांच्या नावाने एक टुमदार शहर वसविले. तेच हे 'राधानगरी' शहर होय. याच परिसरात लोकवस्ती वाढावी यासाठी त्यांनी वसाहती निर्माण केल्या व शासकीय कार्यालये चालू केली. राधानगरी धरणाच्या बांधकामात महाराजांनी भरमसाठ संपत्ती खर्च केली. महाराजांच्या मृत्यू नंतर त्यांचे हे काम त्यांचे सुपुत्र छत्रपती राजाराम महाराज यांनी पूर्णत्वास नेले.
कोल्हापूर येथे दरवर्षी पूर स्थिती निर्माण होते, तेव्हा नेहमी राधानगरी धरणाचा उल्लेख होतो त्यामुळे
आज आपण राधानगरी धरण या विषयावर माहिती बघणार आहोत.राधानगरी धरण हे भारतातील महाराष्ट्र राज्यातील कोल्हापूर जिल्ह्यातील राधानगरी तालुक्यात भोगावती नदीवर बांधलेले गुरुत्वाकर्षण धरण आहे. हे धरण 1935 मध्ये बांधले गेले आणि ते राज्यातील सर्वात जुन्या धरणांपैकी एक आहे. धरणाचा प्राथमिक उद्देश आजूबाजूच्या परिसरात सिंचन आणि पिण्याच्या उद्देशाने पाणी उपलब्ध करून देणे हा आहे.
इतिहास:
राधानगरी धरणाचे बांधकाम 1927 मध्ये सुरू झाले आणि 1935 मध्ये पूर्ण झाले. हे धरण आजूबाजूच्या शेतजमिनीला सिंचनासाठी पाणी देण्यासाठी ब्रिटिश सरकारने बांधले होते. धरणाच्या शेजारी असलेल्या राधानगरी शहराच्या नावावरून या धरणाला नाव देण्यात आले.
1955 मध्ये, धरणाची साठवण क्षमता वाढवण्यासाठी त्याचे नूतनीकरण आणि सुधारणा करण्यात आली. 1973 मध्ये धरणाची साठवण क्षमता आणखी वाढवण्यासाठी त्याची उंची वाढवण्यात आली.
तांत्रिक तपशील:
राधानगरी धरण हे 37.2 मीटर (122 फूट) उंचीचे आणि 1,170 मीटर (3,840 फूट) लांबीचे ठोस गुरुत्वाकर्षण धरण आहे. धरणाची साठवण क्षमता 135.23 दशलक्ष घनमीटर आणि पाणलोट क्षेत्र 970 चौरस किलोमीटर आहे. धरणाच्या स्पिलवेची विसर्ग क्षमता 1,288 घनमीटर प्रति सेकंद आहे.
धरणात 12.5 मेगावॅट क्षमतेचे जलविद्युत केंद्र आहे, जे आजूबाजूच्या भागासाठी वीज निर्माण करते. धरणातील जलसाठा सिंचन, पिण्याच्या पाण्याचा पुरवठा आणि मत्स्यपालनासाठी वापरला जातो.
सिंचन:
राधानगरी धरणाचा मुख्य उद्देश आसपासच्या शेतजमिनीला सिंचनासाठी पाणी उपलब्ध करून देणे हा आहे. धरणाच्या जलाशयातून सुमारे 64,000 हेक्टर क्षेत्र सिंचन होते, ज्यामध्ये कोल्हापूर आणि सांगली जिल्ह्यांचा समावेश होतो. धरणाचे पाणी ऊस, द्राक्षे, भात या पिकांच्या लागवडीसाठीही वापरले जाते.
पिण्याचे पाणी:
धरणाचे पाणी आसपासच्या भागात पिण्यासाठीही वापरले जाते. या धरणातून कोल्हापूर आणि सांगली शहरे तसेच आजूबाजूच्या अनेक गावांना पिण्याच्या पाण्याचा पुरवठा होतो. धरणातील पाण्यावर प्रक्रिया करून पाइपलाइनच्या जाळ्याद्वारे शहरे आणि गावांना पुरवठा केला जातो.
मत्स्यव्यवसाय:
राधानगरी धरणाच्या जलाशयात माशांच्या अनेक प्रजाती आहेत, ज्यात कॅटफिश, रोहू आणि मुरळे यांचा समावेश आहे. महाराष्ट्र शासनाचा मत्स्यव्यवसाय विभाग धरणाच्या जलाशयातील मासेमारीच्या क्रियाकलापांचे व्यवस्थापन करतो. विभाग जलाशयातील माशांच्या लोकसंख्येचे संरक्षण करण्यासाठी आणि शाश्वत मासेमारीच्या पद्धतींना प्रोत्साहन देण्यासाठी अनेक उपाययोजना करतो.
पर्यटन:
राधानगरी धरण आणि आजूबाजूचा परिसर लोकप्रिय पर्यटन स्थळे आहेत, जे संपूर्ण महाराष्ट्र आणि भारताच्या इतर भागातून पर्यटकांना आकर्षित करतात. धरणाचा जलाशय हिरवीगार जंगले आणि टेकड्यांनी वेढलेला आहे, जे निसर्गप्रेमी आणि पक्षी निरीक्षकांसाठी एक आदर्श ठिकाण बनले आहे. धरणाच्या पाणलोट क्षेत्रामध्ये पांढऱ्या पोटाचे सागरी गरुड, किंगफिशर आणि हॉर्नबिल यासह अनेक प्रजातींच्या पक्ष्यांचे निवासस्थान आहे.
धरणाचा जलाशय बोटिंग, कयाकिंग आणि मासेमारी यांसारख्या अनेक जलक्रीडा क्रियाकलाप देखील प्रदान करतो. अनेक ट्रेकिंग ट्रेल्स आजूबाजूच्या टेकड्यांकडे घेऊन जातात, जे धरण आणि त्याच्या सभोवतालच्या परिसराचे आश्चर्यकारक दृश्य देतात.
पर्यावरणीय प्रभाव:
राधानगरी धरणाच्या बांधकामाचा पर्यावरणावर आणि स्थानिक पर्यावरणावर लक्षणीय परिणाम झाला आहे. धरणाच्या जलाशयाने अनेक हेक्टर वनजमीन पाण्याखाली गेली आहे, ज्यामुळे अनेक वन्यजीव प्रजाती त्यांच्या नैसर्गिक अधिवासातून विस्थापित झाल्या आहेत. धरणाच्या बांधकामाचा पर्यावरणावर होणारा परिणाम कमी करण्यासाठी आणि आसपासच्या भागात शाश्वत विकासाला चालना देण्यासाठी महाराष्ट्र सरकारने अनेक उपाययोजना हाती घेतल्या आहेत.
निष्कर्ष:
राधानगरी धरण हा एक आवश्यक पायाभूत सुविधा प्रकल्प आहे ज्याने आजूबाजूच्या भागाच्या आर्थिक विकासात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली आहे. धरण
राधानगरी धरणाच्या बांधकामाची माहिती
राधानगरी धरणाचे बांधकाम 1927 मध्ये सुरू झाले आणि ते 1935 मध्ये पूर्ण झाले. हे धरण आजूबाजूच्या शेतजमिनीला सिंचनाचे पाणी देण्यासाठी ब्रिटिश सरकारने बांधले होते. या प्रदेशातील शेतीच्या विकासाला पाठिंबा देण्यासाठी आणि आसपासच्या समुदायांसाठी एक विश्वासार्ह जलस्रोत उपलब्ध करून देण्यासाठी हा प्रकल्प सुरू करण्यात आला होता. धरणाच्या शेजारी असलेल्या राधानगरी शहराच्या नावावरून या धरणाला नाव देण्यात आले.
धरणाच्या बांधकामामध्ये अनेक टप्पे आणि तांत्रिक आणि लॉजिस्टिक आव्हानांवर मात करण्यासाठी महत्त्वपूर्ण प्रयत्नांचा समावेश होता. धरणाच्या बांधकामासाठी संसाधने आणि मनुष्यबळाची महत्त्वपूर्ण गुंतवणूक आवश्यक होती आणि ते अभियांत्रिकी आणि बांधकामाच्या महत्त्वपूर्ण पराक्रमाचे प्रतिनिधित्व करते.
राधानगरी धरणाच्या बांधकामाचे तपशील येथे आहेत:
टप्पा 1: नियोजन आणि सर्वेक्षण
राधानगरी धरणाच्या बांधकामाच्या पहिल्या टप्प्यात धरणासाठी प्रस्तावित जागेचे नियोजन आणि सर्वेक्षण करण्यात आले. ब्रिटीश सरकारने धरणासाठी योग्य जागा ओळखण्यासाठी आणि प्रकल्पाच्या व्यवहार्यतेचे मूल्यांकन करण्यासाठी अभियंते आणि सर्वेक्षकांची एक टीम नियुक्त केली.
अभियंत्यांनी भोगावती नदीच्या खोऱ्याचे पाणलोट क्षेत्र आणि जलाशयाची संभाव्य पाणी साठवण क्षमता निश्चित करण्यासाठी व्यापक सर्वेक्षण केले. त्यांनी जमिनीची स्थिरता आणि काँक्रीट गुरुत्वाकर्षण धरणाच्या बांधकामासाठी स्थानाची उपयुक्तता यांचे मूल्यांकन करण्यासाठी प्रस्तावित जागेचे भूवैज्ञानिक सर्वेक्षण देखील केले.
सर्वेक्षणाच्या निकालांच्या आधारे, अभियंत्यांनी राधानगरी शहराजवळ प्रस्तावित जागेवर धरण बांधण्याची शिफारस केली.
टप्पा 2: प्रवेश रस्ते आणि शिबिरांचे बांधकाम
राधानगरी धरणाच्या बांधकामाच्या दुस-या टप्प्यात बांधकाम उपक्रमांना पाठिंबा देण्यासाठी प्रवेश रस्ते आणि बांधकाम शिबिरे बांधणे समाविष्ट होते. बांधकामाच्या ठिकाणी आणि तेथून उपकरणे, साहित्य आणि कामगारांच्या हालचाली सुलभ करण्यासाठी प्रवेश रस्ते बांधले गेले.
बांधकाम शिबिरे कामगारांना राहण्यासाठी आणि त्यांना अन्न, पाणी आणि वैद्यकीय सुविधा यासारख्या आवश्यक सुविधा पुरवण्यासाठी बांधण्यात आल्या होत्या. धरणाच्या बांधकामासाठी लागणारी उपकरणे आणि साहित्य ठेवण्यासाठी या शिबिरांमध्ये कार्यशाळा आणि गोदामेही होती.
टप्पा 3: डायव्हर्शन टनेलचे बांधकाम
राधानगरी धरणाच्या बांधकामाच्या तिसऱ्या टप्प्यात भोगावती नदीचा प्रवाह बांधकाम साइटभोवती पुनर्निर्देशित करण्यासाठी डायव्हर्शन बोगदे बांधणे समाविष्ट होते. नदीच्या प्रवाहात अडथळा न आणता धरणाचा पाया बांधता यावा म्हणून डायव्हर्जन बोगदे बांधले गेले.
डायव्हर्शन बोगद्यांच्या बांधकामामध्ये खोल खंदक खोदणे आणि नदीच्या प्रवाहाला पुनर्निर्देशित करण्यासाठी काँक्रीट पाईप टाकणे समाविष्ट होते. धरणाच्या बांधकामादरम्यान पाण्याचा प्रवाह नियंत्रित ठेवण्यासाठी बोगद्यांना दरवाजे बसविण्यात आले होते.
टप्पा 4: धरणाच्या पायाचे बांधकाम
राधानगरी धरणाच्या बांधकामाच्या चौथ्या टप्प्यात धरणाचा पाया बांधणे समाविष्ट होते. धरणाचा पाया खोदून बांधण्यात आला आणि धरणाच्या वजनाला आधार देण्यासाठी काँक्रीटचा पाया टाकण्यात आला.
फाउंडेशनच्या बांधकामासाठी नदीपात्रातील मोठ्या क्षेत्राचे उत्खनन करणे आणि उत्खननाच्या ठिकाणी पाणी जाण्यापासून रोखण्यासाठी कॉफर्डम बांधणे आवश्यक होते. कोफर्डॅम स्टील शीटच्या ढिगाऱ्यांचा वापर करून नदीपात्रात चालवलेले आणि वाळूच्या पिशव्या भरून जलरोधक अडथळा निर्माण करण्यासाठी बांधले गेले.
कॉफरडॅम जागेवर होताच पायाचे खोदकाम सुरू झाले. धरणासाठी स्थिर पाया तयार करण्यासाठी मास कॉंक्रिट आणि प्रबलित काँक्रीटच्या मिश्रणाचा वापर करून पाया बांधण्यात आला.
टप्पा 5: धरणाच्या संरचनेचे बांधकाम
राधानगरी धरणाच्या बांधणीच्या पाचव्या टप्प्यात धरणाची रचनाच होती. टिकाऊ आणि स्थिर संरचना तयार करण्यासाठी मास कॉंक्रिट आणि प्रबलित काँक्रीटच्या मिश्रणाचा वापर करून धरण बांधले गेले.
धरणाच्या संरचनेच्या बांधकामामध्ये पायावर ठेवलेल्या लाकडी स्वरूपात काँक्रीट ओतणे समाविष्ट होते. काँक्रीटला सेट आणि बरा करण्याची परवानगी होती आणि नंतर धरणाचा आकार प्रकट करण्यासाठी फॉर्म काढले गेले.
धरणाच्या संरचनेच्या उभारणीसाठी लक्षणीय गरज होती.
Edited by : Ratnadeep Ranshoor
