गटारी अमावस्या की गतहारी अमावस्या
गटारी अमावस्या आणि गतहारी अमावस्या: गटारी अमावस्येचे मूळ नाव गतहारी अमावस्या आहे. "गतहारी" हा शब्द संस्कृतमधील "गत" (म्हणजे गेलेला किंवा त्यागलेला) आणि "आहार" (म्हणजे भोजन) या शब्दांपासून बनला आहे. याचा अर्थ आहे "त्यागलेला आहार" किंवा "ज्या आहाराचा त्याग केला जाणार आहे तो आहार घेण्याचा शेवटचा दिवस."
कालांतराने, बोलीभाषेत हा शब्द "गटारी" असा अपभ्रंशित झाला, ज्यामुळे "गटारी अमावस्या" हे नाव रूढ झाले. "गटारी" हा शब्द गटाराशी संबंधित नाही, परंतु चुकीच्या उच्चारामुळे आणि सांस्कृतिक समजुतींमुळे हा शब्द प्रचलित झाला.
गटारी अमावस्येचा उद्देश
गटारी अमावस्या ही आषाढी अमावस्या आहे, जी चातुर्मासातील पहिली अमावस्या म्हणून साजरी केली जाते. या दिवसाला दीप अमावस्या असेही म्हणतात, कारण याला दीप पूजनाचे विशेष महत्त्व आहे. या दिवशी घरातील दिवे स्वच्छ करून, त्यांना तेल लावून देवापुढे प्रज्वलित केले जाते. यामुळे जीवनातील अंधकार (समस्यांचे प्रतीक) दूर होऊन प्रकाश (सकारात्मकता) येतो, अशी श्रद्धा आहे.
याशिवाय पितरांच्या पूजनासाठी आणि तर्पणासाठी हा दिवस महत्त्वाचा मानला जातो. कणकेचे दिवे बनवून दक्षिण दिशेला फिरवून पितरांना समर्पित केले जाते, ज्यामुळे पितरांची कृपा प्राप्त होते, अशी मान्यता आहे.
आहारातील बदल: गटारी अमावस्या ही श्रावण महिन्यापूर्वीची शेवटची अमावस्या आहे. श्रावण महिन्यात हिंदू धर्मानुसार मांसाहार, मद्यपान आणि तामसिक पदार्थ (जसे की कांदा, लसूण) वर्ज्य मानले जातात. यामागे धार्मिक आणि शास्त्रीय कारणे आहेत. धार्मिक कारण असे की श्रावण हा भगवान शिवाचा पवित्र महिना आहे, ज्यामध्ये सात्त्विक आहार आणि भक्तीला प्राधान्य दिले जाते. तर शास्त्रीय कारण असे की पावसाळ्यात मासे प्रजनन करतात, आणि पाण्यात जीवाणूंची वाढ होते, ज्यामुळे मांसाहारामुळे रोगराईचा धोका वाढतो. तसेच पचनक्रिया मंदावते, त्यामुळे हलका आहार घेणे आरोग्यासाठी फायदेशीर ठरते. म्हणून गटारी अमावस्येला मांसाहार आणि मद्यपान करून, पुढील महिन्यासाठी या गोष्टींचा त्याग करण्याचा संकल्प केला जातो. हा एकप्रकारे आहारातील बदलाचा प्रारंभ आहे.
गटारी म्हणून प्रसिद्धी का?
गटारी अमावस्येला महाराष्ट्रात मांसाहार आणि मद्यपानाचा दिवस म्हणून मोठी प्रसिद्धी मिळाली आहे. श्रावणात मांसाहार टाळला जाणार असल्याने, या दिवशी मांसाहारी पदार्थ आणि मद्यपान मोठ्या प्रमाणात केले जाते. हा एक प्रकारे सामाजिक उत्सव बनला आहे, ज्यामध्ये कुटुंब आणि मित्र एकत्र येऊन जेवणाचा आनंद घेतात. या प्रथेला काहीवेळा "मज्जा आणि मस्ती" असेही संबोधले जाते, ज्यामुळे "गटारी" हे नाव अधिक लोकप्रिय झाले. काही ठिकाणी, विशेषतः शहरी भागात, हा दिवस मांसाहारी थाळी आणि मद्यपानाच्या पार्ट्यांसाठी प्रसिद्ध आहे, ज्यामुळे याला एक उत्सवी स्वरूप प्राप्त झाले आहे.
मात्र "गटारी" हा शब्द चुकीच्या उच्चारामुळे आणि मांसाहार-मद्यपानाशी जोडला गेल्याने काहीवेळा नकारात्मक अर्थानेही पाहिला जातो. काही लोक याला "गटार"शी जोडतात, ज्यामुळे या सणाची अवहेलना होते. धार्मिक आणि सांस्कृतिक दृष्टिकोनातून, गटारी अमावस्येचे मूळ महत्त्व (दीप पूजन, पितरांचे तर्पण) मागे पडते आणि केवळ मांसाहार-मद्यपान हाच मुख्य भाग समोर येतो. यामुळे काही विद्वान आणि सांस्कृतिक कार्यकर्ते "गटारी" ऐवजी "गतहारी" हा शब्द वापरण्याचा आग्रह धरतात.
दोन्हीमध्ये फरक
गटारी: हा अपभ्रंशित शब्द आहे, जो बोलीभाषेत रूढ झाला. याला गटाराशी कोणताही संबंध नाही, परंतु मांसाहार आणि मद्यपानामुळे याला चुकीचा अर्थ लावला जातो.
गतहारी: हा मूळ शब्द आहे, ज्याचा अर्थ "त्यागलेला आहार" आहे. हा शब्द धार्मिक आणि सांस्कृतिक दृष्टिकोनातून योग्य आहे.
लोकप्रिय संस्कृतीत गटारी अमावस्येला मांसाहार आणि मद्यपानाचा उत्सव म्हणून पाहिले जाते.
धार्मिकदृष्ट्या गतहारी याला दीप पूजन, पितरांचे तर्पण आणि आहारातील बदलाचा शुभारंभ म्हणून महत्त्व आहे.
गटारी हा शब्द मांसाहार आणि मद्यपानामुळे शहरी भागात अधिक प्रसिद्ध, परंतु यामुळे सणाचा मूळ अर्थ हरवतो.
गतहारी सांस्कृतिक आणि धार्मिक परंपरांचा आदर करणारे लोक याला गतहारी म्हणून साजरे करतात, ज्यामुळे सणाचे पावित्र्य टिकून राहते.
"गटारी" हा शब्द टाळून "गतहारी" हा शब्द वापरावा, जेणेकरून सणाचा मूळ अर्थ आणि सांस्कृतिक महत्त्व टिकून राहील. मांसाहार आणि मद्यपान हा या सणाचा मूळ उद्देश नाही; तो केवळ एक सामाजिक प्रथा बनला आहे. त्यामुळे दीप पूजन आणि पितरांचे स्मरण यांना प्राधान्य द्यावे. सध्याच्या पिढीला योग्य तो संदेश द्यायचा असेल तर गटारी अमावस्येला केवळ मांसाहार आणि मद्यपानाचा उत्सव न समजता, यामागील धार्मिक आणि शास्त्रीय महत्त्व समजून घ्यावे. या दिवशी कुटुंबासोबत एकत्र जेवण, दीप पूजन आणि परंपरांचा आदर करणे यावर भर द्यावा, ज्यामुळे भारतीय संस्कृतीचे मूल्य जपले जाईल.
